I. Giriş – Sükutun içindəki səs
Daşlar danışa bilərmi? Əgər onların min illik yaddaşı varsa, bəli. Azərbaycanın ən sirli və qədim bölgələrindən biri olan Qobustan, zamanın səsi ilə danışan daşların evidir. Bu məqalədə Qobustanın qayaüstü rəsmləri yalnız arxeoloji tapıntı deyil, həm də bir xalqın ilkin qışqırığı, insanın kainatla dialoqu, kulturoloji şifrə kimi təqdim olunur. Bu rəsmlər insanlığın sözsüz dili, duyğuların daşlara köçürülmüş formasıdır. Qobustan – sanki bir xalqın daşdan salnaməsidir.
II. Qobustanın Coğrafiyası və Təbii Möcüzəsi
Qobustan Bakıdan təxminən 60 km cənub-qərbdə yerləşir. Ərazinin landşaftı vulkanik dağlarla, qaya çıxıntıları ilə zəngindir və bu da onu unikal təbii muzeyə çevirir. Ərazi həm geoloji, həm də memarlıq baxımından maraqlı formalarla zəngindir. Buradakı qayaüstü təsvirlər 20 mindən çox insanın qədim həyatını əks etdirən sübutlardır. Ərazidəki palçıq vulkanları və qaval daşı da bu təbiət ansamblının mühüm parçasıdır. 1966-cı ildən etibarən Qobustan Dövlət Tarixi-Bədii Qoruğu statusunu almış və 2007-ci ildə UNESCO tərəfindən Dünya İrsi Siyahısına salınmışdır.
III. Rəsmlər nə danışır? – İlk insanların dili
Qayaüstü təsvirlərin tarixi 12-15 min il əvvələ gedib çıxır. Mezolit, Neolit, Eneolit, Tunc və Dəmir dövrlərini əhatə edir. İnsanlar burada baş verən hadisələri, gündəlik həyatlarını, dini ayinlərini, qorxularını və arzularını daş üzərində əbədiləşdirmişlər. Ən çox qarşılaşılan motivlər:
-
Ov səhnələri (nizələrlə ceyran ovlayan insanlar)
-
Rəqs edən qadınlar (şamanik və kultik ayinlər)
-
Günəş və Ay simvolları
-
Gəmi şəkilləri (qayıq formasında çəkilmiş təsvirlər Skandinaviya petroqliflərini xatırladır)
-
İnsan-heyvan simbiozu (bəzi təsvirlərdə insan və heyvan bir bədənin hissəsi kimi verilib)
Bu o deməkdir ki, Qobustan rəsmləri təkcə təsvir deyil, mif və ritualların, sosial strukturların kodlaşdırıldığı bir informativ vahiddir.
IV. Qadın və Kişi simvolizmi – Cinslərin daşda izi
Qobustan rəsmləri yalnız ovçu kişi obrazları ilə məhdudlaşmır. Bir çox rəsmlərdə qadın fiqurlarının xüsusi rol oynadığı görünür. Onlar daha çox ayin və rəqs səhnələrində təsvir olunur. Bu qadınlar bəzən qollarını göyə qaldırmış, bəzən bir-birilə əlləşmiş vəziyyətdə təsvir olunmuşdur. Bu, ilk dini ritual və şamanizm ayinlərinin qadınla bağlı olduğunu göstərə bilər. Eyni zamanda qadın rəsmləri bədənin məhsuldarlıq üzvlərinin ön plana çıxarılması ilə fərqlənir – bu da ana tanrıça kultu ilə əlaqələndirilir. Kişilər isə daha çox ov, mübarizə və güc simvollarıdır. Bu cins bölgüsü, o dövr cəmiyyətlərində gender rollarının təşəkkül tapmağa başladığını sübut edir.
V. Rəqslər və ritm – Qaval daşı danışır
Qaval Daşı – Qobustanın təbii musiqi alətidir. Barmaqla və ya kiçik daşla vurduqda fərqli səs dalğaları verir. Əfsanəyə görə, qədim insanlar burada ayinlər zamanı rəqs edir, qaval daşına ritm vuraraq kosmik enerjiyə qoşulmağa çalışırdılar. Qayaüstü rəsmlərdəki rəqs səhnələri və qaval daşının bu ritmik funksiyası bir araya gələndə məlum olur ki, ilk musiqi – ritualdan doğan emosional ünsiyyət formasıdır. Qobustanda daş yalnız şəkil çəkmək üçün yox, həm də səslə danışmaq üçün istifadə olunurdu. Musiqi və şəkil birgə mövcud idi.
VI. Heyvan rəsmləri – Totemmi, yemmi?
Heyvan təsvirləri çoxdur – at, ceyran, öküz, şirə bənzər fiqurlar. Bunlar sadəcə ov məqsədi daşımırdı. Bəzi rəsmlərdə heyvan fiqurları önə çəkilir, bəzən insanlardan daha böyük təsvir olunur. Bu, həmin heyvanların totem, qoruyucu ruh və ya mifoloji varlıq kimi qəbul olunduğuna işarədir. Xüsusilə öküz və ceyran – məhsuldarlıq və güc simvolu kimi çıxış edirdi. Digər tərəfdən, bəzi təsvirlərdə insan və heyvanın birləşdiyi mistik formalar var – bu da totemləşmənin qədim formasını göstərir.
VII. Rəqəmlər və yazı – Kodlaşmış mətnlər
Rəsmlər arasında təkrarlanan simvollar var: dairələr, ziqzaqlar, paralel xətlər, ulduza bənzər fiqurlar. Bu simvollar kommunikasiya vasitəsi, proto-yazı ola bilər. Mümkündür ki, bu işarələr kalendar, mifoloji xəritə, ya da sehrli kodlar kimi istifadə olunub. Bəzi alimlər bu işarələri ilk informasiya ötürmə vasitəsi, bəzi mütəxəssislər isə şifahi ədəbiyyatın yazıya ilk keçidi hesab edirlər. Bu baxımdan Qobustan – Azərbaycanın yazıyaqədərki kitabxanası sayıla bilər.
VIII. Qobustan və müasir insan – Daşla ünsiyyət
Texnologiyanın inkişaf etdiyi bir dövrdə belə, Qobustan daşlarının bizə söylədiyi çox şey var. Onlar bizə ilk sualları, ilk qorxuları, ilk şükrləri, ilk duaları xatırladır. Qobustan müasir insanın unutduğu baxmaq və dinləmək bacarığını geri qaytarır. Orada yazı yoxdur – amma ruh danışır. Rəsmlərə baxan insan qeyri-ixtiyari şəkildə özü ilə dialoqa girir. Çünki bu daşlar yalnız tarix deyil, insanlığın ruh aynasıdır.
IX. Sual və Rəy:
Sizcə, bu daşlarda hansı suallar gizlidir? Qobustandakı rəsmləri müasir insan üçün hansı mesaj daşıyır? Bu rəsmləri sadəcə tarix kimi yox, öz kimliyimizin kodu kimi görmək mümkündürmü?
Fikirlərinizi bizimlə bölüşün – shefeq.com üçün bu daşların danışdıqları çox önəmlidir.
Bu məqalə shefeq.com oxucuları üçün hazırlanmışdır – daşların səsini eşidənlər üçün.
