I Fəsl: Fikirlə dolu sükut
İnsan bəzən susur, amma düşüncələri danışır. Səssizlik bəzən qulaq batıran bir səsə çevrilir – zehinin səssiz çığırtısına. Biz bu səslə doğuluruq, böyüyürük, yaşayırıq və ölürük. Daxili dialoq insanın özü ilə danışığıdır. Bu danışıqlar həmişə səmimi olmur, bəzən bizi yıxır, bəzən ayağa qaldırır. Onu anlamadan yaşamaq, gözləri yumub uçurumdan qaçmaq kimidir. Psixologiyanın bu ən incə və ən dərin sahəsi haqqında yazmaq, sanki insanın ruhuna güzgü tutmaqdır.
Zehni fəaliyyət, düşüncənin fasiləsiz axını insanı həm yarada, həm də məhv edə bilər. Gün ərzində 60.000-ə qədər düşüncə beynimizdən keçir və əksəriyyəti təkrarlanan, avtomatik və çox zaman neqativ olur. Bu düşüncələr şüuraltımızda formalaşmış qorxular, inamlar, uşaqlıq travmaları və cəmiyyətin bizə aşıladığı qəliblərlə yoğrulur. Onlarla yaşamaq öyrənilmədikdə daxili səs bir tirana çevrilir.
II Fəsl: Zehin şəhərinin səs-küyü
Təsəvvür edin, beyniniz bir şəhərdir. Küçələr – düşüncələrdir. Maşınlar – qorxular və arzular. Səssiz parklar – xatirələrdir. Ancaq bu şəhərdə nəqliyyat heç vaxt dayanmaz. Fikirlər bir-birinə dəyər, bəzən tıxac yaranar. Bu tıxac – zehni yorğunluqdur. İnsan bu xaosun içində bəzən dayanıb "Mən kiməm?" sualını verə bilmir. O yalnız "nə etməliyəm?", "nə çatışmır?", "məni kim sevmir?" sualları ilə özünü sıxışdırır. Zehin şəhərindəki bu səs-küy onu öz səsini eşidə bilməyəcək hala gətirir.
Zehin bir toxunma qədər həssas, bir ordu qədər güclü, bir uşaq qədər yönləndiriləndir. Bəzən bu zehin bizə illərlə "sən bacarmazsan", "sən kifayət qədər yaxşı deyilsən" deyə təkrarlayır. Biz isə bu səsi öz həqiqətimiz kimi qəbul edirik. Halbuki bu, çox vaxt başqasının bizim içimizdə yaratdığı bir səsdir.
III Fəsl: Daxili dialoqun uşaq səsi
Uşaq ikən özümüzlə danışmağa başlayırıq. "Bu oyuncağı alım?", "Ana nə deyəcək?", "Bu yaxşıdırmı?" – ilk daxili səslər belə formalaşır. Vıqotskinin psixoloji nəzəriyyəsinə görə, daxili danışıq xarici danışıqdan təkamül edir. Biz əvvəlcə səsli danışırıq, sonra bu daxili sükuta çevrilir. Bu dialoq bizim özümüzlə münasibətimizin təməlidir. Əgər bu səs sevgi ilə danışırsa, biz özümüzə güvənirik. Əgər bu səs daim qınayırsa, içimizdə düşmən daşıyırıq.
Daxili dialoq – həyat boyu dəyişən bir səslə aparılan söhbətdir. Bu səs bəzən analıq qədər şəfqətli, bəzən müəllim qədər tələbkar, bəzən də cəllad qədər qəddar ola bilər. Əgər biz bu səslə necə danışacağımızı öyrənsək, həyatımızın gedişatını dəyişə bilərik.
IV Fəsl: Zehni tənzimləməyin yolları
Zehin sükutu sevmir. O daim danışmaq, təhlil etmək, xatırlamaq və qorxmaq istəyir. Amma onu sakitləşdirmək mümkündür. Meditasiya, nəfəs məşqləri, yazılı düşüncə (journaling), təbiətdə təklik – bunlar daxili səsin ahəngini bərpa edən üsullardır. "Mindfulness" yəni şüurlu anı yaşamaq praktikasında insan hər şeydən əvvəl bu anı görməyi öyrənir.
Tədqiqatlar göstərir ki, gündə 10 dəqiqəlik meditasiya və ya nəfəs məşqləri kortizol səviyyəsini azaldır, emosional tarazlığı artırır. Düşüncələrin axarını izləmək – sanki içimizdəki gur axan çayı izləmək kimidir. Bu çayı idarə etməyə çalışmaq yox, sadəcə izləmək və qəbul etmək – zehni azadlığın başlanğıcıdır.
V Fəsl: Özünü dinləmək – unudulmuş bacarıq
Biz başqalarını dinləməyi öyrədirik, amma özümüzü necə dinləməyi bilmirik. Özünü dinləmək – bu, tək qalmaqdan qorxmamaqdır. Bu, "Nə hiss edirəm?", "Nəyə ehtiyacım var?", "Niyə narahatam?" suallarını verə bilməkdir. Jurnal tutmaq, hər gün bir neçə cümlə ilə hissləri yazmaq, daxili səsi kağıza tökmək – bu, özünlə dostluq qurmaq üçün ilk addımdır. Psixologiyada bu metodlar koqnitiv yenidənqurma (cognitive restructuring) adlanır. Daxili düşməni, daxili dost etmək mümkündür.
Özünü dinləməyin ən gözəl forması susaraq hiss etməkdir. Sözlər çox vaxt bədəndə başlayır. Bəzən ürək döyüntüsü, nəfəsin sürətlənməsi, əllərin titrəməsi bir şey demək istəyir. Onu eşitmək – şüurun dərinliyinə enməkdir.
VI Fəsl: Psixoterapiya – daxili səsə bələdçilik
Psixoterapevt – bir növ bələdçidir. O, sizin daxili səsinizin haradan gəldiyini göstərir. Bəlkə o, atanızın illərlə təkrarladığı "Sən heç nəyə yaramırsan" cümləsidir. Bəlkə müəlliminizdən eşitdiyiniz "Sakit ol!" əmridir. Bəlkə bir dəfə gülüş hədəfi olmağınızdır. Psixoterapiya bu səsin kökünü tapır, onunla üzləşməyə şərait yaradır. CBT, Gestalt terapiyası, EMDR, psixodrama – bütün bu metodlar daxili dialoqu sağlamlaşdırmaq üçündür.
Terapiya – ağlın aynasıdır. O, bizi özümüzə tanıdır. Bəzən illərlə bizi ağladan daxili səsin sadəcə yanlış öyrədilmiş bir fikir olduğunu anlayırıq. Bu an – azadlığın başlanğıcıdır.
VII Fəsl: Daxili səsin mənəvi tonu
Bəzən daxili səs insanın inancı ilə ahəng təşkil edir. İnam – Allahla olan ünsiyyət – daxili dialoqun ilahi formasıdır. Dua bir monoloq deyil, ruhun öz Yaradanına cavabıdır. "Səni eşidirəm" düşüncəsi insanın daxili narahatlığını azaldır. Müsəlman dünyasında zikr, krisitianlıqda təfəkkür, budizmdə meditasiya – hamısı daxili səsi tənzimləməyə xidmət edir. Mənəviyyat – psixologiyanın ən qədim tərəfidir.
İnanc, zehni yalnızlıqdan çıxarır. Daxili dialoq Tanrıya yönəldikdə insanın ruhu yüksəlir. Artıq səs qorxudan yox, ümiddən doğur.
VIII Fəsl: Zehinlə sülh bağlamaq
Daxili səs heç vaxt tam susmur. Amma onu dəyişmək, ona sevgi və anlayışla yanaşmaq mümkündür. Bu səsin tonu insanın həyat tərzini dəyişə bilər. Özünü qınayan bir daxili səs – narahatlıq, depressiya və peşmançılıq gətirir. Anlayan və bağışlayan bir səs – yaradıcılıq, sevgi və inkişaf gətirir. Zehni ahəngə salmaq – həyatla ahəngə gəlmək deməkdir.
Hər kəsin içində bir müəllim yaşayır. Onu oyatmaq, onunla dostlaşmaq, onunla barışmaq – psixoloji rifahın təməlidir. Daxili səs düşmən deyil, yön göstərən ola bilər.
Sonda: Sən və Zehnin
Sən öz zehninlə nə zaman danışmısan? Onunla danışmağı öyrəndikcə, həyat susmur, əksinə – ahənglə səni izləyir. Unutma, həyat təkcə xaricdə baş vermir – o, içində başlayır. Öz zehninlə sülh bağladıqda, dünya da sənə barışıqla cavab verir.
Sual və Rəy
1. Sən öz zehninlə sonuncu dəfə nə zaman səmimi danişmisan? 2. Daxili səsin səni dəstəkləyir, yoxsa qınayır? 3. Tək qaldığında zehninlə necə bir dialoq aparırsan? 4. Bu məqalə sənə nə düşündürdü?
Rəyini bizimlə bölüş: SHEFEQ.COM.