Qorxu – insan təcrübəsinin ayrılmaz hissəsidir. O, sadəcə təhdidə qarşı reaksiya deyil, həm də insanın düşüncə, davranış və qərarvermə prosesinə dərin təsir göstərən psixoloji bir mexanizmdir. Bu məqalədə qorxu hissinin bioloji və psixoloji əsaslarını, onun formalarını, yaranma səbəblərini, fərqli insanlarda necə təzahür etdiyini və onunla necə işləmək mümkün olduğunu araşdıracağıq.
1. Qorxu nədir? Psixoloji tərif və mahiyyət
Qorxu – real və ya xəyali təhlükəyə qarşı yaranan, həyatda qalma instinkti ilə bağlı güclü emosional reaksiyadır. Qorxu:
-
Bizi təhlükədən qorumaq üçün xəbərdarlıq siqnalıdır;
-
Zəkamızı və reflekslərimizi aktivləşdirən təbii müdafiə sistemidir;
-
Həm fiziki (ürək döyüntüsü, tənəffüsün sürətlənməsi), həm də psixoloji (narahatlıq, panika) reaksiyalar doğura bilər.
2. Beyin qorxunu necə qəbul edir?
Qorxu zamanı beyin aşağıdakı hissələrlə reaksiya verir:
-
Amygdala (bademciyin beyin analoqu): qorxu siqnallarını tanıyır və cavab verir;
-
Hipotalamus: "qaç və ya döyüş" reaksiyasını işə salır;
-
Prefrontal korteks: situasiyanı təhlil edir və qərar verir.
Bunların nəticəsində stress hormonları (adrenalin və kortizol) ifraz olunur. Bədən mübarizəyə və ya qaçmağa hazır vəziyyətə gəlir.
3. Qorxunun növləri
-
İbtidai qorxu – həyat təhlükəsinə qarşı instinktiv reaksiya (məsələn, yüksək səs, yırtıcı);
-
Sosial qorxu – rədd edilmək, alçaldılmaq, tənqid olunmaq qorxusu;
-
Egzistensial qorxu – ölüm, mənasızlıq, tək qalmaq qorxusu;
-
Fobiyalar – müəyyən obyekt və ya situasiyalara qarşı həddindən artıq və qeyri-real qorxu (hörümçək, qaranlıq, hündürlük və s.);
-
Xroniki qorxu – davamlı narahatlıq, təşviş pozuntuları və panik atak formaları.
4. Qorxu ilə narahatlıq arasındakı fərq
-
Qorxu real və ya xəyali bir təhlükəyə qarşı ani reaksiyadır;
-
Narahatlıq isə gələcəkdə ola biləcək təhlükəyə qarşı yaranan uzunmüddətli stressdir.
Məsələn, qaranlıqda səs eşidib qorxmaq – qorxudur. Hər axşam qaranlıqdan əvvəl narahat olmaq – təşvişdir.
5. Uşaqlarda və böyüklərdə qorxunun təzahürləri
-
Uşaqlarda qorxu tez-tez fantaziya və təxəyyül ilə əlaqəlidir (canavarlar, tək qalmaq);
-
Böyüklərdə daha çox sosial və psixoloji xarakterlidir (rədd olunmaq, uğursuzluq, məsuliyyət).
Qorxu yaşla dəyişir, amma onun təsir gücü zamanla yox olmur – yalnız forması dəyişir.
6. Qorxu insan davranışına necə təsir edir?
Qorxu bəzən müdrik qərarlar verməyə kömək edir, bəzən isə:
-
Riskdən qaçmağa səbəb olur;
-
İnkişafı ləngidir;
-
Münasibətlərdə dürüstlüyü azaldır;
-
Təşəbbüskar davranışı basqılayır.
Bəzən insanlar qorxudan dolayı böyük fürsətləri əldən verirlər. Qorxu seçimlərimizi gizlicə yönləndirə bilər.
7. Qorxunun mədəniyyət və tərbiyə ilə əlaqəsi
-
Bəzi cəmiyyətlərdə qorxu ifadəsi zəiflik sayılır və bastırılır;
-
Digərlərində isə qorxu ilə başa çıxma yolları uşaq yaşdan öyrədilir;
-
Valideynlər uşaqlara "qorxma" deməklə, əslində, qorxunu daha dərinləşdirə bilirlər.
8. Qorxunun faydaları varmı?
Bəli, qorxu bizi:
-
Təhlükədən qoruyur;
-
Ayıq və diqqətli edir;
-
Empatiya və ehtiyat hissini artırır;
-
Həyatın dəyərini başa salır.
Lakin qorxunun faydalı olması üçün o, bizi idarə etməməli, biz onu tanımalı və idarə etməliyik.
9. Qorxu ilə necə işləməli? Praktik yollar
-
Qorxunu tanı və adlandır: “Mən qorxuram, çünki...”
-
Qorxunu yaz və müşahidə et: Qorxu günlüyü aparmaq faydalıdır;
-
Dərin nəfəs və rahatlama texnikaları;
-
Məntiqi yanaş: bu qorxu realdırmı? Ən pis nə ola bilər?
-
Kiçik addımlarla qarşılaş: qorxunun üzərinə gedərək onu zəiflətmək;
-
Peşəkar dəstək: psixoloq və terapevtlər qorxu ilə bağlı dərin iş aparmağa kömək edə bilər.
10. Qorxuya baxış dəyişəndə həyat dəyişir
Qorxu düşmən deyil – o, mesaj daşıyıcısıdır. Qorxu bizə: “Hazırsan? Artıq dəyişməlisən!” deyir. Onu inkar etmədən, özümüzə və bədənimizə qulaq asaraq qorxunu gücə çevirmək mümkündür.
Sual / Rəy: Sizi ən çox qorxudan nədir? Bu qorxunun sizə nələri öyrətdiyini düşünürsünüzmü?