Vəba və yoluxucu xəstəliklər bəşəriyyətin mövcudluğu boyunca insan cəmiyyətlərini sarsıtmış, bəzən tarixin gedişatını dəyişmiş, bəzən isə bütöv sivilizasiyaların süqutuna səbəb olmuşdur. Tarixdən əvvəlki dövrlərdən bu günə qədər baş verən böyük epidemiyalar yalnız insan itkiləri ilə deyil, sosial, iqtisadi və siyasi nəticələri ilə də yadda qalmışdır.
Aşağıda insanlıq tarixində ən dağıdıcı təsirə malik olmuş 20 epidemiya və pandemiya xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunur.
1. Tarixdən əvvəlki epidemiya (e.ə. təxminən 3000-cü il)
Təxminən 5 min il əvvəl Çinin şimal-şərqində yerləşən tarixdən əvvəlki bir yaşayış məntəqəsi kütləvi epidemiya nəticəsində məhv olmuşdur. Ölən insanların cəsədləri yandırılmış evlərin içərisinə yığılmış, heç bir yaş qrupu istisna edilməmişdir. Bu ərazi bu gün Hamin Mangha kimi tanınır və epidemiya nəticəsində kəndin tamamilə tərk edildiyi sübut edilmişdir.
2. Afina epidemiyası (e.ə. 430–426)
Afina ilə Sparta arasında Peloponnes müharibəsi zamanı Afina şəhərində baş verən epidemiya təxminən 100.000 insanın ölümünə səbəb olmuşdur. Tarixçi Fukidid xəstəliyin yüksək hərarət, boğaz iltihabı və daxili qanaxmalarla müşayiət olunduğunu yazır. Xəstəliyin dəqiq mənşəyi bu gün də mübahisəlidir.
3. Antonin vəbası (165–180)
Roma İmperiyasına Parfiya səfərlərindən qayıdan əsgərlər tərəfindən gətirildiyi güman edilən bu epidemiya ehtimal ki, çiçək xəstəliyi idi. Təxminən 5 milyon insanın ölümünə səbəb olmuş və Roma İmperiyasının sabitliyini ciddi şəkildə sarsıtmışdır.
4. Kipr vəbası (250–271)
Karfagen yepiskopu Müqəddəs Kiprin təsvir etdiyi bu epidemiya Romada gündəlik minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur. Xəstəliyin dəqiq təbiəti məlum olmasa da, bağırsaq pozuntuları və daxili qanaxmalarla müşayiət olunduğu bildirilir.
5. Yustinian vəbası (541–542)
Bizans İmperiyasını sarsıdan bubonik vəba dünya əhalisinin təxminən 10%-nin ölümünə səbəb olmuşdur. İmperator Yustinian xəstəliyi sağ keçsə də, imperiya bu dövrdən sonra tənəzzülə uğramışdır.
6. Qara Ölüm (1346–1353)
Yersinia pestis bakteriyası tərəfindən törədilən Qara Ölüm Avropa əhalisinin yarıdan çoxunu məhv etmişdir. Bu epidemiya feodal sisteminin zəifləməsinə və əmək münasibətlərinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur.
7. Kokolistli epidemiyası (1545–1548)
Meksika və Mərkəzi Amerikada baş verən bu epidemiya 15 milyona yaxın insanın həyatına son qoymuşdur. Son tədqiqatlar xəstəliyin Salmonella paratyphi C ilə əlaqəli olduğunu göstərir.
8. Amerika epidemiyaları (XVI əsr)
Avropalılar tərəfindən Amerikaya gətirilən çiçək, qızılca və digər xəstəliklər yerli əhalinin 90%-ə qədərinin ölümünə səbəb olmuş, Aztek və İnka imperiyalarının süqutunu sürətləndirmişdir.
9. Londonun Böyük vəbası (1665–1666)
Təxminən 100.000 insanın ölümü ilə nəticələnən bu epidemiya London əhalisinin 15%-ni məhv etmişdir.
10. Marsel vəbası (1720–1723)
Fransanın Marsel şəhərində baş verən bu epidemiya şəhər əhalisinin üçdə birinin ölümünə səbəb olmuşdur.
11. Rusiya vəbası (1770–1772)
Moskvada baş verən vəba iğtişaşlara, dini liderlərin qətlə yetirilməsinə və 100.000-dən çox insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
12. Filadelfiya sarı qızdırması (1793)
Ağcaqanadlar vasitəsilə yayılan bu epidemiya 5.000-dən çox insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
13. Qrip pandemiyası (1889–1890)
Sürətli nəqliyyat əlaqələri sayəsində qısa müddətdə yayılan bu pandemiya təxminən 1 milyon insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
14. Poliomielit epidemiyası (1916)
ABŞ-da baş verən bu epidemiya əsasən uşaqları təsirləndirmiş, minlərlə insanın ölümünə və əlilliyinə səbəb olmuşdur.
15. İspan qripi (1918–1920)
Təxminən 500 milyon insana yoluxmuş və 50 milyona yaxın insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
16. Asiya qripi (1957–1958)
Çindən başlayan bu pandemiya dünya üzrə 1 milyondan çox insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
17. AİDS pandemiyası (1981–bu gün)
HİV virusu səbəbilə indiyədək təxminən 35 milyon insan həyatını itirmişdir.
18. H1N1 donuz qripi (2009–2010)
Qlobal miqyasda yayılan bu pandemiya yüz minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
19. Qərbi Afrika Ebola epidemiyası (2014–2016)
28.600 yoluxma və 11.325 ölüm qeydə alınmışdır.
20. Zika virusu epidemiyası (2015–bu gün)
Əsasən hamilə qadınlar və doğulmamış körpələr üçün təhlükəli olan bu virus Cənubi və Mərkəzi Amerikada yayılmışdır.
Nəticə
Epidemiyalar insan tarixinin ayrılmaz hissəsidir. Onlar yalnız tibbi deyil, sosial və mədəni dəyişikliklərə də səbəb olmuşdur. Müasir elm və səhiyyə sistemləri bu cür böhranlara qarşı daha hazırlıqlı olsa da, tarix bizə göstərir ki, məlumatlılıq və profilaktika həlledici rol oynayır.