I. Giriş: Düşüncənin Gücü
İnsan varlığı təkcə ətdən və qandan ibarət deyil. Həyatımızın axarını müəyyən edən, addımlarımıza rəng qatan, bizi zirvəyə qaldıran və ya dibə çəkən ən böyük qüvvə – düşüncə tərzimizdir.
Düşüncə görünməzdir, amma nəticələri görünür. Necə düşünürüksə, elə də davranırıq. Elə davranırıqsa, həyatımız o istiqamətdə formalaşır. Bu yazıda düşüncə tərzinin psixoloji və gündəlik həyatda necə dəyişikliklər yaratdığını geniş şəkildə araşdıracağıq.
II. Düşüncə-hiss-davranış üçbucağı: Psixologiyanın təməli
Psixologiyada ən çox istifadə edilən modellərdən biri “düşüncə – hiss – davranış” modelidir. Bu modelə əsasən:
-
Düşüncələrimiz hisslərimizi formalaşdırır
-
Hisslərimiz davranışlarımıza təsir edir
-
Davranışlarımız həyat təcrübələrimizi müəyyən edir
Bu üçbucaq bir-birindən ayrı deyil. Məsələn, "Mən bu imtahandan keçməyəcəyəm" deyə düşünsək, stress yaşayarıq və nəticədə öyrənmək əvəzinə qaçmaq davranışı sərgiləyə bilərik. Halbuki düşüncə belə olsaydı: “Çətin ola bilər, amma öyrənə bilərəm”, hiss fərqli, davranış isə daha cəsarətli olardı.
III. Mənfi düşüncə tələləri: Beynimiz bizə tələ qururmu?
Bəzən insanın özü-özünə qurduğu tələlər olur. Bunlara psixologiyada kognitiv təhriflər deyilir. Gəlin bir neçəsinə baxaq:
1. Qara-bəyaz düşüncə:
Bir şeyi ya tam uğur, ya da tam uğursuzluq kimi görmək. “Ya alınacaq, ya da həyatım bitdi.” Bu çox sərt yanaşmadır.
2. Həddindən artıq ümumiləşdirmə:
Bir uğursuzluqdan sonra "Mən heç nə bacarmıram" demək.
3. Fikir oxuma:
Heç kimin demədiyi sözləri öz-özünə uydurub inanmaq: “O mənə pis baxdı, deməli məni sevmir.”
4. Daxili tənqidçi:
Özünü davamlı günahlandırmaq, “Bunu da bacarmadım”, “Mən axmaqam” demək.
Bu təhriflər insanın özünə inamını məhv edir, stressi artırır, və real potensialını boğur.
IV. Düşüncənin fiziki sağlamlığa təsiri
İnsan psixikası ilə bədəni bir-birinə sıx bağlıdır. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki:
-
Mənfi düşüncə immuniteti zəiflədir
-
Uzunmüddətli stress ürək-damar sisteminə ziyan vurur
-
Əsəbilik və qorxu mədə-bağırsaq sistemində pozğunluq yaradır
-
Təkrar olunan mənfi düşüncələr depressiya və panik atak riskini artırır
Bunun əksi də doğrudur. Müsbət düşüncə bədəni rahatladır, nəfəsi dərinləşdirir və ürək ritmini normallaşdırır. Məsələn, "Bu da keçəcək" deyən insan, çətin vəziyyətdə belə ümid tapır və fiziki olaraq da daha az zərər görür.
V. Düşüncə dəyişimi necə baş verir?
Düşüncə tərzini dəyişmək mümkündür, amma bu ani olmur. Aşağıdakı mərhələlər vasitəsilə bu proses mümkündür:
1. Fərqinə varmaq:
Hər gün özünüzə diqqət edin. Mən bu düşüncəni niyə düşünürəm? Bu reallığa uyğundurmu?
2. Alternativ düşüncələr yaratmaq:
“Mən bacarmıram” əvəzinə “Öyrənməyə çalışıram” demək.
3. Yeni davranışla sınaqdan keçirmək:
Əvvəllər cəhd etmədiyiniz bir şeyi edin və nəticəyə baxın.
4. Təsdiq və təkrarlama:
Müsbət nəticə aldıqda, bu düşüncə tərzini gücləndirin. Hər gün bir cümlə yazın: “Mən dəyərliyəm, çünki…”
VI. Daxili dialoq: Sizin iç səsiniz kimdir?
Biz gün ərzində 60.000-dən çox düşüncə keçiririk. Bunların çoxu avtomatikdir. Sual budur: bu düşüncələr sizi yüksəldirmi, yoxsa yerə vururmu?
Özünüzlə necə danışırsınız?
-
“Sən axmaq oldun”
və ya -
“Hamı səhv edir, bu da bir dərs idi”
Bu daxili dialoq sizin özünə dəyər hissinizə birbaşa təsir edir. Əgər iç səsiniz sizi aşağılayırsa, onu dəyişmək sizin məsuliyyətinizdir. Heç kim bir ömür öz tənqidçisi ilə yaşaya bilməz.
VII. Uşaq düşüncələrindən qalan yaralar
Uşaqlıq dövründə eşidilən sözlər düşüncə tərzimizi formalaşdırır. Məsələn:
-
“Səndən adam olmaz!”
-
“Sus, böyüklər danışır!”
-
“Ayıbdır, belə şey danışma!”
Bu cür cümlələr özünəinamı zədələyir, özünüifadə qorxusu yaradır və düşüncə sərhədlərini daraldır. Böyüdükdə bu insanlar daim başqalarının fikrini əsas sayır, öz qərarlarına güvənmirlər.
Bu düşüncələrdən qurtulmaq üçün əvvəlcə bu cümlələrin sizə aid olmadığını, sadəcə ötürülmüş qorxular olduğunu anlamaq lazımdır.
VIII. Yeni düşüncə vərdişləri formalaşdırmaq
“Gör necə pis adamam” → “Mən də insaniyəm, səhv edə bilərəm”
“Bu mənlik deyil” → “İndi çətindir, amma öyrənilə bilər”
“Heç kim məni başa düşmür” → “Bəlkə də özümü daha yaxşı ifadə edə bilərəm”
“Məni heç kim sevmir” → “Özümü sevə bilsəm, başqalarının sevgisinə ehtiyacım azalacaq”
IX. Düşüncənin gücünə dair real nümunələr
Viktor Frankl – Holokostdan sağ çıxan psixiatr. Düşüncə gücünü belə izah edir:
“İnsan ilə reaksiya arasında bir boşluq var. O boşluqda bizim azadlığımız və gücümüz yatır.”
Muhammad Ali – “Mən ən yaxşıyam” deyə-deyə ən yaxşı oldu. Bu, sadəcə təkəbbür deyildi, daxili proqramlaşdırma idi.
Helen Keller – Kor və kar olduğu halda yazıçı və hüquq müdafiəçisi oldu. Onun düşüncələri onun gözlərindən daha çox görürdü.
X. Nəticə: Düşüncə tərzi tale deyil, seçimdir
Düşüncələrimizi seçmək bizim əlimizdədir. Hər səhər yeni bir səhifə açılır. Bu səhifəni qorxu ilə, ya da ümidlə yazmaq bizim öz daxili qərarımızdır.
Unutmayın:
“Əgər fikirlərinizi dəyişsəniz, həyatınız da dəyişər.”
“Beyin sizə inanır – siz özünüzə inansanız kifayətdir.”
Sual və Rəy:
-
Siz hansı düşüncəni dəyişib həyatınızı dəyişdiniz?
-
Düşüncə tərzinizə ən çox təsir edən hadisə nə olub?
-
Bu mövzu sizi düşündürdü? Fikirlərinizi bizimlə paylaşın – rəy bölməsində gözləyirik!