“Qılınc bir milləti öldürə bilər, amma qələm bir milləti oyada bilər.”
Tarix boyu inqilablar yalnız barıtın, süngünün və səngərin dili ilə baş verməyib. Bir də var idi ki, döyüş meydanına çıxan əsgər yox, masa başında sözlə savaşan inqilabçılar idi. Onlar əlində silah yox, qələm tuturdu. Onların gülləsi cümlə, barıtı fikir, qalxanı isə vicdan idi. Bu yazıda məhz “əlinə qələm alan inqilabçılar”, yəni düşüncə inqilabçıları haqqında danışacağıq – onların həyatları, idealları, təsiri və mirası barədə.
1. Qələm inqilabının doğuşu
Qələm əsrlərdir ki, güc simvoludur. Amma bu güc səs-küy salmır, qan axıtmır, divar uçurmur. Bu güc beyinlərə və ürəklərə toxunur. Ən böyük inqilablar, sistemlərin çökməsi, rejimlərin devrilməsi, xalqların azadlığa qovuşması bəzən sadəcə bir məqalə ilə, bir əsərlə başlayıb. Tarixin müxtəlif dövrlərində qələm tutanlar – yazıçılar, şairlər, publisistlər, jurnalistlər – xalqın vicdanı olmuş, susqunluğu qırmışlar.
2. Molla Pənah Vaqifdən Cəlil Məmmədquluzadəyə
Azərbaycan ədəbiyyatında qələmlə inqilab edən ilk öncüllərdən biri Molla Pənah Vaqif olmuşdur. Onun realist və xalq dilinə yaxın şeirləri orta əsr şablon poeziyasına qarşı idi. Sonra Mirzə Fətəli Axundzadə gəldi – o, təkcə komediya yazmırdı, o, feodal düşüncəsinə, dinin fanatizminə qarşı üsyan edirdi.
XX əsrdə isə bu ənənəni Cəlil Məmmədquluzadə davam etdirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə o, cəmiyyətin riyakarlığını, geridəqalmışlığını, qadın haqsızlığını kəskin tənqid edirdi. Onun qələmi, o dövrdə “kəsici alət” sayılırdı. O, bir silahlı əsgər kimi yox, ideoloji döyüşçü kimi mübarizə aparırdı.
3. Qələmin gücü ilə mübarizə aparan qadınlar
Əsl inqilab o zaman baş verir ki, ən zəif sayılan siniflər danışmağa başlayır. Azərbaycan qadını da bu səssizliyə qarşı qələmlə savaş açdı. Xurşidbanu Natəvan həm şairə, həm də xeyriyyəçi kimi cəmiyyətdə iz qoydu. Daha sonra Ümmügülsüm, Bədrxan Zeynəb, Hamida xanım Cavanşir kimi qadınlar qələm vasitəsilə öz haqlarını tələb etməyə, cəmiyyətdə qadının yerini önə çəkməyə başladılar.
Bu qadınlar yalnız yazmırdılar – onlar düşüncə ilə cəmiyyətə meydan oxuyurdular. Onların qələmi susqun qadınların səsi idi.
4. Qələmin millət inşasındakı rolu
Qələmi ilə inqilab edən şəxs təkcə rejimə qarşı çıxmır – o, bir xalqın özünü dərk etməsinə yol açır. XX əsrdə bu vəzifəni boynuna götürənlərdən biri Əli bəy Hüseynzadə, digəri isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Əli bəyin “Türk olmaq, müsəlman olmaq, müasir olmaq” şüarı bir ideoloji partlayış idi. Rəsulzadənin isə “Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!” çağırışı sadəcə milli hərəkatın yox, mənəvi inqilabın simvolu idi.
Onlar öz qələmləri ilə dövlətin, millətin və modern düşüncənin əsaslarını qoydular.
5. Sovet dönəmində qələmlə üsyan
Sovet dönəmində senzura qələm sahiblərinin qarşısına ciddi baryerlər qoydu. Amma bəzi yazıçılar bu senzuranı rəmbə, simvola, bədii altqatlara sığınıb aşa bildilər. Məsələn, Əhməd Cavad “Çırpınırdın Qara dəniz” deyə yazanda sadəcə təbiəti tərənnüm etmirdi – o, azadlıq duyğusunu səsləndirirdi. Buna görə də o, sürgün edildi və güllələndi.
Digər tərəfdən, Bəxtiyar Vahabzadə “Gülüstan” poeması ilə milli sərhədlərin parçalanmasına qarşı qələm qaldırdı. Bu, bir millətin yad ideologiyalara qarşı ideoloji üsyanı idi.
6. Jurnalist inqilabçılar – həqiqətin cəbhə xətti
XXI əsrdə döyüş daha çox informasiyada gedir. Qələm indi daha çevik, daha təhlükəlidir. Əlinə qələm alan müasir inqilabçılar – jurnalistlər – bəzən ən sərt təhdidlərə baxmayaraq, həqiqəti yazmaqdan çəkinmirlər.
Anna Politkovskaya, Daphne Caruana Galizia, Jamal Khashoggi kimi adlar bu qələmlə mübarizənin qlobal simvollarına çevrilib. Onlar rejimlərə, korrupsiyaya, savaşlara, insan haqsızlıqlarına qarşı qələmləri ilə dirəniş göstərmiş və bu yolun şəhidlərinə çevrilmişlər.
Azərbaycan jurnalistikasında da qələm sahibləri bu cəbhədə ön sıradadır – yazdıqları yazılarla rüşvətxorluğa, ədalətsizliyə, haqsızlığa qarşı dayanan jurnalistlər daim təzyiqlərlə üzləşsələr də, inqilabi mövqelərindən dönmürlər.
7. Qələm təkcə tənqid deyil, həm də ümiddir
Əsl inqilab yalnız sistemə qarşı çıxmaq deyil. Əsl inqilab xalqı ruhdan salmamaq, ümid vermək, dirçəlişə çağırmaqdır. Bu mənada Şəms Təbrizi, Cəlaləddin Rumi, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi kimi söz sahibləri də qələm inqilabçılarıdır. Onlar ruhu silkələyən şeirləri ilə qəlbin inqilabını edirdilər. Çünki inqilab təkcə küçədə olmur – o, bir insanın daxili aləmində də baş verə bilər.
8. Sosial şəbəkə dövründə qələm
Bugünkü dövrdə qələm fiziki kağızda yazılmır – statuslarda, bloqlarda, tweet-lərdə görünür. Amma ruh eynidir. Bu gün sözünü açıq deyən, sistemə tənqidi baxan, cəmiyyətə güzgü tutan minlərlə insan var ki, onlar da əslində müasir qələm inqilabçılarıdır.
İctimai ədalət, gender bərabərliyi, ekoloji problemlər, azadlıq – bunların hamısı bu gün sözlərlə, məqalələrlə, rəylərlə müzakirə olunur və dəyişiklik buradan başlayır.
9. Qələm daşımaq məsuliyyətdir
Əlinə qələm alan şəxs artıq tək özünü yox, bir kütləni, bir cəmiyyəti təmsil edir. Onun yazdığı hər söz təsir vasitəsidir – ya dirçəldər, ya da məhv edər. Bu səbəbdən də qələm tutmaq inqilab etmək qədər məsuliyyətlidir.
Qələm zəhər də ola bilər, şəfa da. Onu tutan əlin niyyəti, vicdanı və məqsədi bu qələmi hansı yolda işlədəcəyini müəyyən edir.
10. Nəticə – Qələmi ilə tarix yazanlar
Tarixdə qılınc tutanlar çox olub, amma zamanla unutulublar. Amma qələmi ilə tarixi dəyişdirənlər – Yunus Əmrə, Səməd Vurğun, Nəsimi, Mirzə Cəlil, Rəsulzadə, Bəxtiyar Vahabzadə və başqaları – bu gün də yaşayır. Onların əsərləri, ideyaları hələ də cəmiyyətə yol göstərir.
Əlinə qələm alan inqilabçılar heç vaxt məğlub olmur. Onlar zamanın iradəsi ilə gələcək nəsillərə ötürülür və hər dəfə yeni bir çağırışla yenidən doğulurlar.