İNTERNETİN OLMADIĞI ÖLKƏLƏR – XXI ƏSRDƏ QARANLIQDA QALAN CƏMİYYƏTLƏR

GİRİŞ

XXI əsr – rəqəmsal transformasiyanın və informasiya partlayışının dövrü kimi tarixə düşməkdədir. Əgər 1990-cı illərdə internet bir lüks idisə, bu gün artıq təməl hüquq, yaşamaq qədər vacib bir vasitə hesab olunur. Lakin paradoks ondadır ki, müasir texnologiyaların bu qədər inkişaf etdiyi bir dövrdə belə, bəzi ölkələrdə hələ də əhalinin əksəriyyəti ya internetə çıxışdan məhrumdur, ya da internet tamamilə senzura altındadır. Bu məqalə, XXI əsrdə belə hələ də “rəqəmsal tənha” olan ölkələri, onların səbəblərini və nəticələrini təhlil edir.

I. ŞİMALİ KOREYA – QAPALI SİSTEMİN SİMVOLU

Şimali Koreya dünyada internetin olmadığı yeganə ölkələrdən biridir. Burada yalnız yüksək vəzifəli şəxslər və dövlət orqanları məhdudlaşdırılmış intranet sistemindən – "Kwangmyong" adlanan qapalı şəbəkədən istifadə edə bilir. Kütləvi informasiya vasitələri və xarici resurslar tamamilə bloklanıb.

• İntranet deyil, internet: adi vətəndaşların istifadə edə bildiyi sistem dünya ilə əlaqəli deyil.

• VPN və gizli rabitə: bəzən Cənubi Koreya tərəfindən göndərilən USB-lər və DVD-lər “dəyişdirici” rolunu oynayır.

• Cəza sistemi: internetə çıxış cəhdləri sərt cəzalarla nəticələnir.

II. TÜRKMƏNİSTAN – DƏYİŞMƏYƏN AVTORİTAR İZOLYASİYA

Mərkəzi Asiyanın qazla zəngin, amma informasiya azadlığı ilə kasıb ölkəsi Türkmənistan da internet qadağaları ilə məşhurdur. Prezidentin şəxsi kultuna əsaslanan bu sistemdə:

• Müstəqil KİV-lər və sosial media bloklanıb.

• WhatsApp, Telegram, Facebook kimi platformalar tamamilə qadağandır.

• Mobil operatorlar VPN istifadəsinə görə istifadəçiləri bloklaya bilər.

Türkmənistan rəsmiləri internetin “dəyərləri pozduğunu” iddia edərək, əhalini yerli dövlət platformalarına yönəldir.

III. ERİTREYA – AFRİKANIN ŞİMALİ KOREYASI

Eritreya – Afrika qitəsinin ən qapalı rejimlərindən biridir. 30 illik birpartiyalı idarəetmə altında, burada da internet yalnız müəyyən kateqoriyalara aiddir.

• Əhalinin cəmi 1–2%-nin internetə çıxışı var.

• Ənənəvi rabitə vasitələri – radio və dövlət qəzetləri istifadə olunur.

• Sərhədlərdən kənara məlumat axını çox nadirdir.

Bu səbəbdən Eritreya bəzən "Afrikanın Şimali Koreyası" adlandırılır.

IV. BELARUS, ÇİN, İRAN – SENZURA İLƏ İNTERNET

Bu ölkələrdə texniki olaraq internet var, lakin onun üzərində sərt senzura və nəzarət tətbiq olunur:

1. ÇİN:

• “Böyük Firewall” – Google, YouTube, Facebook, Twitter kimi platformalar bloklanıb.

• Yerli alternativlər – Baidu, WeChat, Weibo.

• Dövlətin real vaxt izləmə sistemləri və sosial reytinq mexanizmləri vətəndaş davranışını daim nəzarətdə saxlayır.

2. İRAN:

• Sosial mediaya çıxış məhduddur, yalnız VPN ilə mümkün olur.

• Teokratik rejim siyasi və dini baxımdan zidd məzmunları qadağan edir.

• Dövri olaraq tam internetin kəsilməsi halları yaşanır (xüsusilə etirazlar zamanı).

3. BELARUS:

• Lukaşenko hakimiyyəti internet üzərində nəzarəti 2020-ci il seçkilərindən sonra daha da sərtləşdirdi.

• Telegram və müstəqil xəbər saytları bloklanır.

• Əhalidə qorxu və senzura mədəniyyəti hakimdir.

V. İNTERNETSİZLİYİN TƏSİRLƏRİ: BİR MİLLƏTİN SUSMASI

1. Maariflənmənin zəifləməsi: insanlar dünya ilə əlaqədə ola bilmədikdə intellektual səviyyə də azalır.

2. Tibbi və texnoloji xidmətlərdən uzaqlıq: informasiya əldə edə bilməyən cəmiyyətlər müasir xidmətlərdən yararlana bilmir.

3. Azadlıq və hüquqların itməsi: informasiya hüquqları insan hüquqlarının bir hissəsidir.

4. Beyin axını: gənclər bu cür ölkələri tərk edib xarici dünyaya köçür.

VI. TEXNOLOGİYADAN QORXAN HAKİMİYYƏTLƏR – NİYƏ İNTERNETİ BLOKLAYIRLAR?

• İnformasiya axını idarə etmək

• Etiraz və sosial narazılığın yayılmasının qarşısını almaq

• Xarici təsirlərə qarşı daxili “toxunulmazlıq” yaratmaq

• Hakimiyyətin möhkəmləndirilməsi üçün informasiya inhisarı

Bu səbəblər interneti qadağan edən rejimlərin əlinə ideoloji silah kimi keçir.

NƏTİCƏ: İNTERNETSİZLİK – YALNIZ TEXNİKİ DEYİL, İNSANİ MƏHDUDLUQDUR

XXI əsrdə informasiya azadlığı artıq sadəcə bir hüquq deyil – o, cəmiyyətin nəfəsidir. İnternetdən məhrum edilən ölkələrdə insanlar təkcə texnologiyadan yox, fikirdən, dialoqdan və dəyişmək imkanından məhrum olurlar. Belə cəmiyyətlərdə insanlar fiziki divarlar arasında deyil, rəqəmsal səssizlikdə yaşamağa məhkum olurlar.

Bu səbəbdən biz bu gün texnologiyanın deyil, insan iradəsinin və azadlığının qorunması üçün interneti müdafiə etməliyik. Çünki bir ölkənin işığı sönəndə, yalnız elektrik yox, ümid də sönür.

SUAL VƏ RƏY

 XXI əsrdə interneti təməl insan hüququ kimi qəbul etməliyikmi?? İnternetsizliklə idarə olunan ölkələrdə yaşayan insanlar sükut içində azadlığa necə yol tapa bilər?

 Texnologiyanın yoxluğu ilə yox, qorxunun hökmranlığı ilə informasiya axını kəsilən cəmiyyətlərdə sükut necə pozular?

 Fikrinizi bildirin: Sizcə informasiya azadlığı üçün qlobal səviyyədə hansı addımlar atılmalıdır?