Elmi psixologiya və Qurani-Kərim işığında bir baxış
Giriş: Ədalətsizlik hissi – duyğumu, yoxsa gerçəkmi?
İnsan dünyanı çox vaxt bir sual ilə qarşılayır:
“Niyə haqsızlıq var?”
Bu sual sadəcə fəlsəfi deyil. Bu, psixoloji və mənəvi bir narahatlıqdır. Çünki insan beyni ədalət üzərində qurulub. Ədalət pozulduqda beyin bunu təhlükə kimi qəbul edir.
Amerikalı psixoloq Melvin Lerner yazırdı:
“İnsanlar dünyanın ədalətli olduğuna inanmaq istəyirlər. Çünki bu inanc onlara psixoloji təhlükəsizlik verir.”
(Just World Hypothesis)
Bu inanc sarsılanda insan sarsılır.
I HİSSƏ – ELMİ PSİXOLOGİYA: İNSAN NİYƏ DÜNYANI ƏDALƏTSİZ QAVRAYIR?
1-ci Bölmə: “Ədalətli dünya illüziyası” (Melvin Lerner)
Melvin Lernerin məşhur nəzəriyyəsinə görə, insanın beynində belə bir əsas ehtiyac var:
? “Yaxşılıq edən mükafat almalıdır, pislik edən cəza.”
Bu inanc:
-
təhlükəsizlik hissi yaradır,
-
gələcəyi proqnozlaşdırıla bilən edir,
-
qorxunu azaldır.
Amma reallıq bu inancı dağıdanda ədalətsizlik şoku yaranır. İnsan deyir:
“Demək ki, dünya mənim düşündüyüm kimi deyil.”
Bu anda psixoloji sarsıntı başlayır.
2-ci Bölmə: Viktor Frankl – Ədalətsizlik və məna axtarışı
Holokostdan sağ çıxmış psixiatr Viktor Frankl yazırdı:
“İnsan hər şəraitdə məna tapa bildiyi müddətcə ruhən sağ qala bilər.”
Frankla görə:
-
əziyyət özü problem deyil,
-
məna tapılmayan əziyyət insanı dağıdır.
Ədalətsizlik insanı sarsıdır, çünki:
-
o, baş verənlərə məna tapa bilmir,
-
“niyə mən?” sualına cavab yoxdur.
3-cü Bölmə: Sosial müqayisə nəzəriyyəsi (Leon Festinger)
Psixoloq Leon Festinger deyirdi:
“İnsan öz vəziyyətini başqaları ilə müqayisə edərək dəyərləndirir.”
İnsan:
-
özünü başqası ilə müqayisə edir,
-
fərqi haqsızlıq kimi hiss edir.
Bu səbəbdən ədalətsizlik hissi çox vaxt obyektiv deyil, subyektivdir.
4-cü Bölmə: Martin Seligman – öyrənilmiş acizlik
Pozitiv psixologiyanın banisi Martin Seligman “öyrənilmiş acizlik” anlayışını təqdim edir.
Əgər insan:
-
dəfələrlə haqsızlıqla üzləşirsə,
-
səylərinin nəticə vermədiyini görürsə,
o zaman beynində belə bir fikir formalaşır:
“Nə etsəm də dəyişmir.”
Bu psixoloji hal insanı passivləşdirir və dünyanı “tam ədalətsiz” kimi görməsinə səbəb olur.
5-ci Bölmə: Psixologiyanın gəldiyi son nöqtə
Elmi psixologiya bu nöqtədə dayanır və deyir:
-
insan ədalət istəyir,
-
amma dünya buna zəmanət vermir.
Bu anda psixologiya susur.
Və cavab axtarışı mənəviyyata keçir.
II HİSSƏ – DİN: QURANDA ƏDALƏT VƏ DÜNYA ANLAYIŞI
6-cı Bölmə: Dünya – sınaq yeridir, ədalətin son nöqtəsi deyil
Quranda açıq şəkildə bildirilir:
“Biz sizi xeyirlə də, şərlə də sınayırıq.”
(Ənbiya, 35)
Bu ayə göstərir ki:
-
rahatlıq da sınaqdır,
-
əziyyət də.
Əgər dünya tam ədalətli olsaydı:
-
iman məcburi olardı,
-
səbir mənasını itirərdi.
7-ci Bölmə: İnsan yalnız görünəni görür
Quran buyurur:
“Ola bilsin ki, xoşlamadığınız bir şey sizin üçün xeyirli olsun.”
(Bəqərə, 216)
İnsan:
-
anı görür,
-
Allah isə bütöv yolu.
Ədalətsizlik kimi görünən şey uzun yolun bir hissəsi ola bilər.
8-ci Bölmə: Allah ədalətsiz deyil
Quranda dəfələrlə vurğulanır:
“Allah insanlara zərrə qədər zülm etməz.”
(Nisa, 40)
Bu ayə açıqdır:
-
zülm Allahdan deyil,
-
zülm insanın seçimidir.
9-cu Bölmə: Zülmə niyə icazə verilir? – İradə məsələsi
Quranda deyilir:
“Kim istəsə iman gətirsin, kim istəsə inkara düşsün.”
(Kəhf, 29)
Seçim varsa:
-
səhv də mümkündür,
-
zülm də mümkündür.
Ədalət məcburiyyətlə yox, hesabla tamamlanır.
10-cu Bölmə: Ədalət gecikə bilər, amma itmir
Qurani-Kərimdə buyurulur:
“Zalımların etdiklərindən Allahı xəbərsiz sanma.”
(İbrahim, 42)
Bu ayə ümid verir:
-
gecikmə var,
-
unutma yoxdur.
Nəticə: Psixologiya soruşur, din cavab verir
Psixologiya deyir:
-
insan ədalət istəyir,
-
amma dünya natamamdır.
Quran deyir:
-
dünya imtahandır,
-
ədalət tamamlanacaq.
Ən güclü nəticə budur:
Bu dünya ədalətsiz deyil. Sadəcə yekun deyil.
İnsan:
-
psixoloji olaraq anlam axtarır,
-
mənəvi olaraq ədalətə sığınır.
Və hər ikisi eyni nöqtədə birləşir:
Ümid.