“Hər dəfə bir obrazı sevəndə, bəlkə də, onun içində gizlənmiş öz hissəmizə sarılırıq. O qəhrəmanlar biz deyilik, amma ola bilərdik...”
Giriş: Sətirlər arasında özünü tanımaq
Kitab oxumaq – sadəcə mətnlə tanışlıq deyil, özünlə tanışlıqdır. Bəzən sevdiyimiz bir qəhrəmanı düşündükcə içimizdə izah edə bilmədiyimiz duyğular baş qaldırır: “Niyə məhz o?”
Axı nə üçün hər kəs eyni obrazı eyni dərəcədə sevmir? Çünki kitab qəhrəmanları – oxucunun daxili xəritəsində bir koordinat nöqtəsidir.
Oxucu oxuyarkən, qəhrəmanın yaşadıqlarıyla öz yaşantılarını müqayisə edir, onun verdiyi qərarlarla öz bacarmadığı addımları bağlayır. Qısacası, biz oxuyuruq, amma axtardığımız – özümüzük.
1. Obrazlara baxmaq – güzgüyə baxmaq kimidir
Sevdiyimiz qəhrəmanlar bizi ovsunladıqları üçün deyil, bizə toxunduqları üçün yadda qalır. Biz onların gözündə öz göz yaşımızı, onların qorxusunda öz gücsüzlüyümüzü, onların sevgisində isə öz ehtiyacımızı görürük.
Anna Karenina sevildiyi halda niyə bəzilərinə yad görünür? Çünki hər kəs onun öz azadlıq savaşını eyni dərəcədə yaşamaq istəmir.
Həmidəni niyə çoxları sevir? Çünki o, ana obrazında gizlənmiş həm sevgi, həm də qurbanlıqdır.
2. Qəhrəmanlar içimizdəki cəsarətsiz “mən”i tamamlayır
Bəzən sevdiyimiz qəhrəman – bizim heç vaxt ola bilmədiyimiz, amma olmaq istədiyimiz versiyamızdır.
Məsələn, Ayxan adlı bir oğlan özünü Raskolnikovda tapır, çünki onda gizli üsyan var.
Leyla özünü Elizabeth Bennetdə görür, çünki o da içindəki gücü sakitliklə qoruyur.
Sevdiyimiz qəhrəman – təxəyyülümüzdəki cəsarətin, azadlığın və ya səssiz həsrətin simvoludur.
3. Oxumaq – bir emosional səyahətdir
Kitab oxuyarkən yalnız hadisələrin ardınca getmirik. Biz həm də öz keçmişimizi, travmalarımızı və arzularımızı yenidən ziyarət edirik.
Hər “qırılan qəhrəman” bizə deyir: “Sən də sınmısan, amma davam etmisən.”
Hər “sevgisiz obraz” bizə deyir: “Mən də axtardım, tapmadım.”
Bu səbəbdən oxucu ilə qəhrəman arasında emosional bir körpü qurulur. Bəzən bu körpü o qədər real olur ki, uzun illər keçsə də, o qəhrəmanı unuda bilmirik.
4. Seçdiyimiz qəhrəmanlar – ruh halımızın aynasıdır
Qəhrəman seçimi dəyişə bilər. Uşaqkən qəhrəmanı güclü olan personajları sevərik – çünki gücsüzük. Gənclikdə romantik obrazlara bağlanırıq – çünki sevgiyə acıq.
Daha sonrakı yaşlarda isə daxili dərinliyi, yanan, amma susan obrazlara meyl edirik.
Hansı qəhrəmanı sevdiyin, sənin hansı ruh halında olduğunu göstərir.
5. Qadın oxucu və qəhrəman – iki səssiz dost
Qadınlar tez-tez “sevilməyən” və ya “daxili dünyası zəngin” qəhrəmanlara bağlanır. Çünki qadın daha çox hisslərlə oxuyur.
Qadın üçün qəhrəman – “filtrsiz danışan”, “susaraq danışan”, “xatirə daşıyan” biridir.
O, obrazda öz dediklərini, amma deyə bilmədiklərini tapır.
6. Kişi oxucu və qəhrəman – döyüşkənlik və məğlubiyyət
Kişilər daha çox güclü, fəlsəfi, içində mübarizə olan qəhrəmanlara yönəlir. Onlar qəhrəmanda öz uğursuzluqlarının səbəbini tapmaq, ya da öz zəfər arzularını izah etmək istəyirlər.
Qəhrəman həm rəqibdir, həm də öz içindəki itirilmiş liderdir.
7. Fantastik qəhrəmanlara niyə vuruluruq?
Çünki bu qəhrəmanlar gerçək dünyada ola bilmədiyimiz bütün hissləri yaşadır:
– Uçmaq istəyənlər superqəhrəmanlara bağlanır.
– Gücsüz hiss edənlər cadugər obrazları sevir.
– Real həyatda dinlənməyənlər sehrli qəhrəmanların dili ilə danışmaq istəyir.
Fantastik qəhrəman – gizli özümüzün azad olunmuş versiyasıdır.
8. Oxucu obrazı içsəl şəkildə “yenidən yazır”
Bir obraz müəllifin yaratdığı kimi deyil, oxucunun ruh halına görə formalaşır.
Məsələn, bir obrazı müəllif aciz göstərə bilər, amma oxucu onda dayanmaq cəsarəti görə bilər.
Başqa biri üçün “passiv” olan obraz, sənə görə nəzakətli və sakit qəhrəmandır.
Bu – ədəbiyyatın sehridir. Eyni qəhrəman, fərqli oxucuda fərqli həqiqətlər oyadır.
9. Hər obraz içimizdəki bir "yaralı uşaq"la danışır
Çox zaman sevdiyimiz qəhrəmanlar uşaqlığımızdakı ehtiyaclara cavab verir.
Sevgi görməyən uşaq – qayğı göstərən qəhrəmanı sevər.
Yalnız böyüyən uşaq – dostluğa sadiq qəhrəmanı ideal sayar.
Səsi eşidilməyən uşaq – qışqıran və susmayan qəhrəmanı seçər.
Demək ki, qəhrəmanlar bizim “eşidilməyən çağırışlarımıza” cavab verir.
10. Qəhrəmanlar zamanla dəyişir – biz dəyişdikcə
20 yaşında sevdiyimiz qəhrəman – 30 yaşında yad gəlir. Bəzən isə əvvəllər anlamadığımız bir obraz – sonradan qəlbinə toxunur.
Bu dəyişiklik bizim daxili transformasiyamızla bağlıdır. Biz özümüzə yaxınlaşdıqca, obrazları daha aydın görürük.
Bu da sübut edir ki, qəhrəmanlar sabit deyil – onlar da bizimlə birlikdə böyüyür.
Nəticə: Kitabları yox, özümüzü oxuyuruq
Əslində, kitab oxuyarkən qəhrəmanları tanımırıq – özümüzü tanıyırıq.
Onlarda nəyi seviriksə – deməli, onu özümüzdə axtarırıq.
Onlarda nəyi rədd ediriksə – bəlkə də, o tərəfimizlə barışmaq istəmirik.
Sevdiyimiz qəhrəmanlar – ruh halımızın bədii cizgilə çəkilmiş versiyasıdır.
Onlar bizə demədən deyir: “Sən tək deyilsən. Mən də sənin kimi keçdim bu yollardan.”