TELEFON EKRANI KÖRPƏNİN BEYNİNƏ NƏ EDİR?

Giriş: Rəqəmsal Uşaqlıq Dövrünə Giriş

Bugünün körpələri doğulduğu andan etibarən ətraflarında rəqəmsal ekranların hökm sürdüyü bir dünyaya düşürlər. Mobil telefonlar, planşetlər, televizorlar və digər ekran cihazları artıq ailə həyatının ayrılmaz parçasına çevrilib. Hələ danışmayan, yeriməyən bir körpənin əlində telefonla oynadığını görmək təəccüblü deyil. Valideynlərin çoxu "bir az əylənsin", "ağlamasın", "rahat dursun" deyə telefon verirlər. Amma bəs bu texnologiya, doğrudanmı, bu qədər günahsızdır?

Bu məqalədə körpələrin inkişaf edən beyinlərinə ekran təsirini neyroloji, psixoloji və sosial aspektlərdən təhlil edəcəyik.

I. Körpə Beyni Necə İnkişaf Edir?

1.1 Beyin İnkişafının Kritik Dövrləri

Körpənin beyni həyatının ilk üç ilində inanılmaz sürətlə inkişaf edir. Yeni sinapslar (sinir hüceyrələri arasındakı bağlantılar) saniyədə 1 milyondan çox formalaşır. Beynin bu dövrdəki elastikliyi (neuroplasticity) yüksəkdir və gördüyü, eşitdiyi, toxunduğu hər şey onun beyin strukturunu formalaşdırır.

Əsas inkişaf mərhələləri:

• 0-6 ay: Sensor (eşitmə, görmə, toxunma) əsaslı əlaqələr qurulur.

• 6-12 ay: Motor bacarıqlar və ilkin sosial siqnallar inkişaf edir.

• 1-3 yaş: Dil, emosional tənzimləmə, təxəyyül və empati bacarıqları yaranır.

Bu dövrdə beyin ən çox real fiziki təmas və insan ünsiyyəti ilə inkişaf edir.

II. Ekranlar və Sensory Deformasiya

2.1 Parlayan Ekranlar və Sensor Yük

Telefon ekranları yüksək işıqlı, tez dəyişən görüntülər və səsli stimul yaradır. Körpə bu qədər sürətli dəyişən vizual informasiyaya adaptasiya olur, lakin bu, real dünyada olmayan təcrübədir. Sonradan real həyat ona "sıxıcı" gəlməyə başlayır.

Mümkün nəticələr:

• Vizual hiperaktivlik

• Sensor tənzimləmə pozuntuları (uşaq səsə və işığa qarşı ya həssas, ya da laqeyd olur)

• Reaksiya reflekslərinin zəifləməsi

III. Beyin və Dil İnkişafına Təsiri

3.1 Passiv Baxış – Aktiv İnkişafın Əleyhinədir

Telefon qarşısında oturan körpə passiv istehlakçıdır. Dil inkişafı üçün isə uşaq aktiv danışma, eşitmə və cavablaşma prosesində iştirak etməlidir.

Araşdırmalara görə:

• Gündə 1 saatdan çox ekran qarşısında olan 1 yaşlı körpələrin 2 yaşında danışmağa başlaması gecikir.

• Ekrana baxan körpələrdə "ekran dil gecikməsi" adlı termin artıq dünya psixoloqları tərəfindən qəbul edilib.

IV. Sosial-Emosional İnkişaf və Empati

4.1 Gözlə Kontaktsızlıq və Emosional Qıtlıq

Körpə valideynin üz ifadələrindən, göz təmasından emosional siqnalları öyrənir. Ancaq telefonla məşğul olan ana və ya ata ilə təmasda olmayan körpə bu siqnalları almır.

Nəticə:

• Emosional laqeydlik

• Empati qabiliyyətinin zəifləməsi

• Autizmə bənzər davranış modelləri

Stanford Universitetində aparılan tədqiqatda göstərilmişdir ki, ekran vaxtı artdıqca körpənin üz ifadələrini tanıma bacarığı azalır.

V. Ekran Bağımlılığı: Körpəlikdən Asılılığa

5.1 Beyində Dopamin Dəyişikliyi

Telefon ekranlarında daim dəyişən rənglər, səslər və animasiyalar beyində dopamin ifrazını artırır. Dopamin – “xoşbəxtlik hormonu” – mükafat mexanizmini stimullaşdırır. Körpənin beyni bu hissi təkrar istəyir.

Bu, gələcəkdə aşağıdakı problemlərə yol aça bilər:

• Ekran bağımlılığı

• Diqqət pozuntusu (ADHD simptomları)

• Real həyatdan qaçma tendensiyası

VI. Körpənin Yuxu Dövrlərinə Təsiri

6.1 Mavi İşıq və Melatonin İnhibisiyası

Telefon ekranı mavi işıq yayır ki, bu da beyində melatonin hormonunun ifrazını azaldır. Melatonin isə yuxu ritmini tənzimləyir.

Ekrana baxan körpədə:

• Yuxuya getməkdə çətinlik

• Dərin yuxu fazalarının pozulması

• Səhər əsəbilik və yorğunluq

Yuxusuz körpə isə həmçinin yaddaş və öyrənmə baxımından zərər görür.

VII. Ailə Münasibətləri və Ətraf Mühitlə Bağlantı

7.1 Texnologiyanın Ailəni Ayırması

Əgər valideyn daim telefondadırsa, körpə:

• Daha az qucaq görür

• Daha az səs eşidir

• Daha az oyun oynayır

Körpə valideynlə bağ qurmaqda çətinlik çəkir. Bu da emosional etibarsızlıq, özünə inamsızlıq, qorxu və utancaqlıq formalaşdırır.

VIII. Elmi Araşdırmalar və Statistik Faktlar

• Kanada Pediatriya Akademiyası 2 yaşa qədər olan uşaqlara heç bir ekran tövsiyə etmir.

• American Academy of Pediatrics 18 ayadək ekran tamamilə qadağandır.

• Boston Universiteti 2016-cı ildə göstərdi ki, 0-3 yaş arası uşaqlarda ekran istifadəsi sosial və emosional tənzimləmə bacarıqlarına mənfi təsir edir.

• Çin və Cənubi Koreyada 1-3 yaş arası 10,000 uşaq arasında aparılan sorğuda ekran vaxtı >1 saat olan uşaqlarda nitq gecikməsi 57% daha çox müşahidə olunub.

IX. Alternativlər və Tövsiyələr

9.1 Valideynlər Üçün Real Alternativlər

1. Əl ilə kitab oxumaq – şəkilli kitablar körpənin təxəyyülünü və dilini inkişaf etdirir.

2. Sensor oyunlar – su, qum, parça, taxta əşyalarla oyun sinir əlaqələrini möhkəmləndirir.

3. Ailə içi musiqi və nağıl saatları – körpə həm səs, həm duyğu, həm də diqqət baxımından stimullaşdırılır.

4. Təbiətdə vaxt keçirmək – torpaq, ağac, günəş, külək körpə beynində real dünya obrazlarını formalaşdırır.

X. Gələcək Nəsillər Üçün Diqqət Siqnalı

Əgər bu gün bir ekranın qarşısında passiv şəkildə oturan körpəni normal qəbul ediriksə, sabah emosional yöndən zəif, sosial bacarıqları aşağı, özlüyündə düşünə bilməyən bir cəmiyyət yetişdirmiş olacağıq. Beyin ekranla yox, əllə toxunaraq, gözlə baxaraq, ürəklə hiss edərək inkişaf edir.

Nəticə

Telefon ekranı, böyüklər üçün faydalı bir vasitə olsa da, körpənin inkişaf edən beyni üçün zərərli stimuldur. Ən yaxşı oyuncağı insan münasibətləri, ən güclü müəllimi ana-ata sevgisi, ən təsirli ekranı isə real həyat olan körpələrə gələcəyin sağlam təməlləri bu gün atılmalıdır.

Valideynlərə Qısa Tövsiyə Cədvəli:

Oxucuya Sual:

Sizcə, ekran körpənin həyatında nə zaman və necə yer almalıdır?
Fikirlərinizi bizimlə şərh bölməsində bölüşün. SHEFEQ.COM olaraq sağlam gələcəyin səsinə qulaq veririk.