Yer Silkələnir – Son 100 İlin Ən Güclü Zəlzələləri

GİRİŞ: Qayaların Altındakı Qəzəb

Zəlzələlər – Yer kürəsinin nəfəs aldığı anlar kimidir. Onlar səssizcə yığılan enerjinin bir anda boşalmasıdır. Bəzən bu silkələnmələr sadəcə lampanı yelləyir, bəzən isə şəhərləri, tarixləri, həyatları yerlə bir edir.
Son 100 ildə dünya çoxsaylı güclü zəlzələlərlə sarsılıb. Bu yazıda bu faciələrin arxasındakı elmi səbəbləri, sosial nəticələri və insan hekayələrini araşdıracağıq.

 I. Zəlzələ nədir və niyə baş verir?

Zəlzələ, Yer qabığının tektonik plitələrinin toqquşması və ya sürtünməsi nəticəsində yaranan ani və sərt silkələnmə hadisəsidir. Bu hərəkətlər əsasən:

• Fay xətləri boyunca baş verir.

• Enerji yerdən dalğa şəklində yayılaraq səthdəki obyektlərə ötürülür.

• Zəlzələlərin gücü Richter şkalası və ya Moment Magnituda (Mw) ilə ölçülür.

 II. Zəlzələlərin Coğrafiyası – Haralar daha çox təsirlənir?

Ən güclü və dağıdıcı zəlzələlər əsasən "Sakit Okean Yanğar Dairəsi" adlandırılan bölgədə baş verir. Bu ərazi:

• Yaponiya, İndoneziya, Filippin, ABŞ (Kaliforniya), Peru və Çili daxil olmaqla çox sayda ölkəni əhatə edir.

• Burada tektonik plitələr toqquşur, nəticədə dağıdıcı gücə malik zəlzələlər tez-tez baş verir.

Digər aktiv bölgələr:

• Hindistan və Nepal sərhədi

• İran və Türkiyə bölgələri

• İtaliya və Yunanıstan kimi Aralıq dənizi ölkələri

 III. Tarix yazan zəlzələlər – Son 100 ilin ən güclü və dağıdıcı 10 zəlzələsi

1. Valdivia, Çili – 1960 (Mw 9.5)

• Tarixdə qeydə alınmış ən güclü zəlzələ

• 1655 km əraziyə təsir etdi

• 6000-dən çox insan həlak oldu

• Tsunami ilə nəticələndi – dalğalar Yaponiya və Filippinə belə çatdı

2. Sumatra, İndoneziya – 2004 (Mw 9.1)

• Hind okeanının dibi ələ keçdi

• 230.000-dən çox insan həyatını itirdi

• 14 ölkədə tsunami – dünyanın ən ölümcül təbii fəlakətlərindən biri

• Səbəb: Hind plitəsinin Burmanın altına girməsi

3. Tōhoku, Yaponiya – 2011 (Mw 9.0)

• 20.000-dən çox insan həlak oldu

• Fukuşima nüvə stansiyasında radiasiya sızıntısı

• 10 metrlik tsunami Yaponiyanın sahillərini dağıtdı

• Texnoloji və infrastruktur baxımından sarsıdıcı təsir

4. Kamçatka, Rusiya – 1952 (Mw 9.0)

• Sakit Okean Plitəsinin Avrasiya Plitəsinə sürtünməsi

• Tsunami dalğaları 20 metrə qədər yüksəldi

• Mülki infrastruktura zərər böyük olsa da, ölüm sayı nisbətən az idi

5. Alyaska, ABŞ – 1964 (Mw 9.2)

• “Böyük Alyaska Zəlzələsi”

• 4 dəqiqədən çox davam etdi

• Sakit Okean sahillərində ciddi çökəkliklər və torpaq sürüşmələri

• Tsunami 25 metrlik dalğa yaratdı

6. Assam, Hindistan – 1950 (Mw 8.6)

• Brahmaputra çayının istiqaməti dəyişdi

• 1500-dən çox insan öldü

• Dağların sürüşməsi və torpaq itkiləri ilə nəticələndi

7. Haiti – 2010 (Mw 7.0)

• Nisbətən zəif olsa da, ən çox ölümə səbəb olan zəlzələlərdən biri

• Təxminən 300.000 insan həlak oldu

• İqtisadi və siyasi strukturu zəif olan ölkədə bərpa prosesi illərlə çəkdi

8. Tangshan, Çin – 1976 (Mw 7.5)

• Rəsmi rəqəmlərə görə 242.000 insan öldü

• Çin tarixində ən dağıdıcı təbii fəlakətlərdən biri

• Sovet dövründə məlumatlar gizli saxlanılmışdı

9. Meksika – 1985 (Mw 8.0)

• Mexiko şəhərində böyük dağıntı

• 10.000-dən çox insan həlak oldu

• Zəlzələdən sonra ölkədə fövqəladə vəziyyət idarəetməsi yenidən quruldu

10. Erzincan, Türkiyə – 1939 (Mw 7.8)

• Şərqi Anadolunun qəlbində baş verən dağıntı

• 30.000-dən çox insan öldü

• Türkiyənin müasir tarixində ən böyük zəlzələ faciələrindən biri

 IV. Elm və texnologiya – Zəlzələləri öncədən bilmək olarmı?

Zəlzələlər tam olaraq öncədən proqnozlaşdırıla bilmir. Amma:

• Seismik dalğa izləmə sistemləri

• Erkən xəbərdarlıq sistemləri (Yaponiyada 10-30 saniyəlik fərq həyatı dəyişə bilir)

• Zəlzələyə davamlı infrastruktur (əlavə dəmir, xüsusi təməl dizaynları)

Bu texnologiyalar ölüm və dağıntı miqyasını azaltmağa kömək edir.

 V. Sosial nəticələr – Zəlzələdən sonra həyat necə dəyişir?

Zəlzələlər təkcə binaları yox, psixoloji və sosial sistemi də dağıdır:

• Evsizlik və qaçqınlıq

• İctimai xidmətlərin çöküşü (su, elektrik, səhiyyə)

• Psixoloji travma və itki hissi

• Miqrasiya dalğaları

Zəlzələdən sonra bərpa prosesi illərlə çəkə bilər. Bəzən heç vaxt tam bərpa olunmur.

 NƏTİCƏ: Yer hələ də nəfəs alır

Zəlzələlər – Yer kürəsinin içindəki enerji balansının səsidir.
Onları durdurmaq olmur, amma hazırlıqlı olmaq, bilgi sahibi olmaq və təhlükəyə hörmətlə yanaşmaq insanlıq üçün ən önəmli qoruma vasitəsidir.

Biz yalnız yuxarıda yaşadığımız qırıq plitələrin üstündə gəzirik – və hər an bu plitələr silkələnə bilər.