Zehni Yükləyən Boşqab – Qidaların Emosiyalara Təsiri

Giriş: Yeməyin dadı yox, duyğusu qalır

İnsan nə yeyir, o olur – bu ifadə artıq sadəcə bir metafora deyil, elm tərəfindən sübut olunmuş bir həqiqətdir. Qida təkcə bədəni bəsləmir, eyni zamanda beyni, ruhu, hissləri formalaşdırır. Sadə bir boşqab yeməyin arxasında kimyəvi reaksiya, hormon ifrazı və emosional yükləmə gizlənir. Bəs biz hər gün nəyi yeyirik və əvəzində hansı duyğunu bəsləyirik?

1. Beyin və bağırsaq: İkinci beyin sindromu

Son illərdə elm aləmində çox danışılan bir anlayış var – “ikinci beyin”, yəni bağırsaqlar. Araşdırmalar göstərir ki, bağırsaqların öz sinir sistemi var və bu sistem beyinlə bağlılıqda fəaliyyət göstərir.

Bağırsaqlarda yaşayan trilyonlarla bakteriya yalnız qidaların həzmində deyil, serotonin (xoşbəxtlik hormonu), dopamin (mükafat hormonu), GABA (sakitləşdirici) və kortizol (stress hormonu) kimi maddələrin tənzimlənməsində iştirak edir.

90% serotoninin bağırsaqlarda sintez olunduğunu bilirdinizmi?

Bu o deməkdir ki, nə yeyiriksə, necə hiss etdiyimizi də o formalaşdırır.

2. Emosional aclıq: Bədənin yox, ruhun ac olduğu anlar

Əslində aclıq iki növdür:

• Fiziki aclıq – bədənin enerji ehtiyacı

• Emosional aclıq – psixoloji ehtiyacın qida ilə doldurulması

Stressli, tənhalıqlı, sıxıntılı anlarda insanlar şirin, yağlı, xırt-xırtlı qidalara üstünlük verir. Bu qidalar beyində “mükafat sistemi”ni aktivləşdirir, dopamin ifrazı artır və insan müvəqqəti olaraq özünü daha yaxşı hiss edir.

Amma bu “səadət” çox qısaömürlüdür və ardından peşmanlıq, narahatlıq, əlavə aclıq gəlir. Beləcə, bir “emosional dövrə” yaranır.

3. Şəkər – Sevinc yoxsa susdurulmuş ağrı?

Şəkərli qidalar beyində serotonin və dopaminin sürətli artımına səbəb olur, bu da insanda sevinc hissi yaradır. Amma eyni zamanda:

• Qan şəkəri sürətlə qalxır və enir

• Enerji düşür

• Aclıq siqnalları yenidən yaranır

• Asılılıq dövrü başlayır

Bu, şəkərin fiziki deyil, psixoloji asılılıq yaratdığının sübutudur.

Depressiya və şəkər arasında əlaqə də elm tərəfindən təsdiqlənib. Yüksək şəkər qəbul edən insanlarda depressiv halların, panik atakların, yuxu pozuntularının daha çox müşahidə olunduğu göstərilib.

4. Sakitləşdirən qidalar – Beyinə dinclik verənlər

Bəzi qidalar nevroloji sistemə sakitləşdirici təsir göstərir. Bu qidalar adətən omega-3, maqnezium, B vitaminləri, triptofan və antioksidantlarla zəngin olur:

5. Səssiz qatillər – Ruhun enerjisini udan qidalar

Bəzi qidalar isə bədəndən daha çox zehni yorur və emosional balansı pozur:

• Fast food – yüksək natrium, az mikroelement

• Şirin qazlı içkilər – insulin partlayışı və sonra enerjinin düşməsi

• Trans yağlar – beyində iltihab, fokus və yaddaş zəifliyi

• Beyaz un məhsulları – qanda şəkərin sıçrayışları

Bu qidalar “emosional blok” yaradır. Yəni insan daha çox aqressiv, daha az motivasiyalı, tez yorulan və narahat olur.

6. Uşaq yaşdan bəri kodlanan dadlar

Uşaqlıqda yaşanmış travmalar, sevincli xatirələr, ətrafa qarşı reaksiyalar dad yaddaşında kodlanır. Məsələn:

• Bəzi insanlar stres zamanı uşaqlıqda sevdiyi yeməklərə qaçır

• Ətlə böyümüş biri üçün tərəvəzli qidalar “doymamaq” hissi yaradır

• Əvvəllər ac qalmaq qorxusu ilə böyüyənlər yediyi qədər rahatlayır

Bu isə bir daha sübut edir ki, yemək sadəcə maddi enerji yox, emosional proqramdır.

7. Yediyin beyin olsaydı – Qidalanma və ruh halı əlaqəsi

Elm bu gün “nutritional psychiatry” – yəni psixoloji vəziyyətlə qidalanma arasında əlaqə sahəsini araşdırır. Depressiya, panik atak, diqqət pozuntusu, autizm, bipolyar pozğunluq kimi hallarda bağırsaq mikroflorası və qida seçimi həlledici faktorlardandır.

Bəzi müşahidələr:

• Probiyotiklər (kefir, yoqurt, turşu) – emosional balansı artırır

• Duzsuz pəhriz – sinir sistemini sabitləşdirir

• Vitamin D çatışmazlığı – depressiyaya yol açır

• B12 çatışmazlığı – unutqanlıq və motivasiya azalması

8. Oruc və autofağiya – Düşüncənin təmizlənməsi

Müasir tədqiqatlar göstərir ki, oruc tutmaq, yəni qısa müddətli ac qalmaq, beyində neyrotrofik faktorların artımına, fokuslanma və emosional stabilliyə səbəb olur.

Oruc zamanı:

• Qan şəkəri balanslanır

• Serotonin səviyyəsi tənzimlənir

• Bədəndəki zərərli proteinlər təmizlənir (autofağiya)

• Beyindəki “təmizlik” emosional rahatlıq gətirir

9. Emosiyaların təmizlənməsi: Zehni pəhriz

Təkcə qida yox, zehni yedirdiyimiz informasiya da psixologiyamıza təsir edir. Buna görə də zehni “pəhrizə salmaq” da vacibdir:

• Negativ xəbər axınından uzaqlaşmaq

• Sosial şəbəkələrdə qida ilə bağlı saxta gözəllik təlqinlərinə qarşı dayanmaq

• Yeməyi emosional ehtiyacla deyil, bədən ehtiyacı ilə uyğunlaşdırmaq

• Yemək zamanı düşünərək, şüurlu yemək (mindful eating)

Nəticə: Boşqabın içindəkilər ruhumuzun tərkib hissəsidir

İnsan bədənindən çox, emosiyalarını bəsləyir. Qida bədənə daxil olub enerji verir, amma onun kimyəvi kodu beyində duyğu yaradır. Zamanla o duyğu həyat tərzimizə çevrilir.

Zəhərli qidalar zəhərli duyğular doğurur. Təmiz, balanslı qidalar – sakit, pozitiv və aydın düşüncə yaradır. Gələcəkdə bəlkə insanlar pəhriz tutanda çəki üçün yox, zehin üçün tutacaq.