GİRİŞ: Aya Qoyulan Sükut
İnsan aya ayaq basanda səssiz bir iz buraxdı – həm fiziki, həm də fəlsəfi. 1969-cu ilin iyul ayında Apollo 11 missiyası Ay səthinə çatanda, “bir adam üçün kiçik addım, insanlıq üçün böyük sıçrayış” kimi tanınan bu cümlə ilə tarix yazıldı. Amma həmin addımlar təkcə fotoşəkillərlə deyil, geridə qalan cihazlar, eksperimentlər və bəli – bir güzgü ilə yadda qaldı.
Bu məqalədə NASA-nın Ay səthində apardığı elmi eksperimentlər, onların bu gün də fəaliyyət göstərən izləri, xüsusilə retroreflektor adlı unudulmuş güzgülər haqqında ətraflı danışacağıq.
I. Ayın Səssiz Şahidi: Retroreflektor Nədir?
NASA-nın Ay səthində qoyduğu ən qəribə, lakin elmi cəhətdən mühüm obyektlərdən biri – retroreflektordur.
Retroreflektor nə edir?
-
Bu, lazer işığını aldığı yöndən geriyə əks etdirən optik cihazdır.
-
Yer üzərindən göndərilən lazer siqnalı bu güzgüyə dəyib, dəqiq eyni istiqamətdə geri qayıdır.
-
Bu sayədə Yer-Ay arasındakı məsafə milimetr dəqiqliyi ilə ölçülə bilir.
Harada yerləşdirilib?
-
Apollo 11 (1969) – Neil Armstrong və Buzz Aldrin tərəfindən ilk retroreflektor qoyuldu.
-
Apollo 14 və 15 missiyaları daha güclü və irimiqyaslı sistemlər yerləşdirdilər.
-
Sovet Lunokhod 1 və 2 ay gəzintilərində də bənzər cihazlar yerləşdirildi.
II. NASA-nın Ayda Geridə Qalan Cihazları
NASA-nın Apollo missiyaları təkcə astronavtları deyil, elmi məqsədlər üçün onlarla cihazı da Ay səthinə göndərdi. Onların bir çoxu bugün də oradadır, bəziləri isə hələ də aktiv məlumat verir.? Əsas elmi cihazlar:
-
Passive Seismic Experiment Package (PSEP) – Ayda zəlzələ (moonquake) və səs dalğalarını ölçmək üçün.
-
Lunar Dust Detector – Ay tozunun hərəkətini və təsirini qeyd etmək üçün.
-
Lunar Ranging Retro Reflector (LRRR) – bizim əsas mövzumuz olan güzgü.
-
Lunar Laser Communication Systems – Ay-Yer arasında ilk optik rabitə testləri.
III. Güzgünün Dilsiz Dili – Ayla Söhbət Edən Lazer
Bu güzgülər vasitəsilə:
-
Yerə göndərilən lazer şüaları 2.5 saniyəyə qayıdır – bu, Ayla Yer arasındakı məsafənin ölçülməsinə əsaslanır.
-
Nəticə: Ay ildə 3.8 sm Yer kürəsindən uzaqlaşır.
-
Bu məlumat Einstein-in Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsini təkrar-təkrar doğruladı.
NASA bu ölçmələri 50 ildən çoxdur aparır. Bu da Ayda qalan cihazın uzunömürlü və etibarlı olduğunu sübut edir.
IV. Ayda Qalanların Taleyi – Fiziki və Elmi İtki
Bəzi insanlar düşünür ki, Ay səthinə buraxılan bu obyektlər "kosmik zibil"dir. Amma bu belə deyil.
Qalan obyektlər arasında:
-
Ay modullarının alt hissələri
-
Ayda işlənmiş cihazlar və konteynerlər
-
Bayraqlar – lakin günəş şüaları və radiasiya ilə artıq rəngləri solub, bəziləri parçalanıb
-
Əlcəklər, ayaqqabılar, kameralar
-
Hətta astronavtların istifadə etdikləri bio-tullantılar
Bunlar hamısı bir dövrün yadigarıdır – elmi olduğu qədər mədəni və fəlsəfi dəyər daşıyan izlərdir.
V. Ayın Tozları: Səssiz və Təhlükəli Düşmən
Ay səthi gözlə görünməyən qədər kiçik və kəskin hissəciklərlə doludur.
-
Bu tozlar retroreflektorların üzərinə yığıldıqda onların işıq əks etdirmə qabiliyyəti azalır.
-
2009-cu ildən sonra güzgülərin reflektivliyi 20-30% azalmış hesab olunurdu.
-
NASA alimləri Ayda tozun elektrostatik qalxmasını müşahidə edir – bu, atmosferin olmaması ilə əlaqədardır.
VI. Səssizlikdə Davam Edən Missiya: Lazer Ölçmələri
Hər gün NASA və digər təşkilatlar:
-
Kaliforniyada yerləşən Apache Point Observatory kimi lazer mərkəzlərindən Ay səthindəki güzgülərə işıq göndərirlər.
-
Güzgülər geri əks etdirir.
-
Nəticədə Yer və Ay arasındakı məsafə, cazibə qüvvələrinin dəyişikliyi və Ayın hərəkət trayektoriyası real zamanla ölçülür.
Bu, həm də klimatologiya, zaman ölçmə texnologiyaları və təhlükəsizlik rabitələri üçün istifadə olunur.
VII. Retroreflektorların Fəlsəfəsi – Unudulmamış İradə
Bu güzgülər texnoloji alət olmaqdan əlavə dərin simvolik məna daşıyır:
-
Onlar insanlıqla kosmos arasında körpü rolunu oynayır.
-
Elm və sükut arasında bir dialoq qurur.
-
Ayda olmasa da, insanlığın orada qalmaq istədiyinin sübutudur.
Bu sadə güzgü vaxtın və məkənin ortasında dayanıb, insanlığa səssiz xidmət edir.
VIII. Gələcəyə Baxış: Yeni Güzgülər, Yeni Missiyalar
NASA və digər kosmik agentliklər:
-
Yeni retroreflektorlar yerləşdirmək üçün layihələr üzərində işləyir.
-
Artemis missiyası – Ay səthinə ilk qadını və növbəti astronavtları göndərməyi planlaşdırır.
-
Gələcəkdə bu güzgülər vasitəsilə Ay bazalarının rabitə sistemləri və naviqasiya infrastrukturları qurulacaq.
Bəzi planlar retroreflektorların Maşınların Aydakı hərəkətini istiqamətləndirməsi üçün istifadə olunmasını da nəzərdə tutur.
NƏTİCƏ: Güzgü Deyil, Xatirədir
Ayın səthində qalan güzgü – sadəcə bir optik cihaz deyil. Bu insan iradəsinin, texnologiyanın və elmə olan sonsuz inamın simvoludur.
O, orada səssizcə durur, Yerə baxır.
Biz isə bəlkə də hər gün ona baxırıq, amma onu orada unutmuşuq.
Unudulmuş deyil əslində. O, səssiz bir şahiddir.
Ayın səthində – zamanın, uzaqlığın və insanlıq iradəsinin sonsuzluğunda...