— Təbiət dəyişdikcə bədən və ruh da dəyişir
GİRİŞ: Bədən Də Təbiətin Bir Hissəsidir
Təbiətdə hər şey dövri hərəkətə tabedir: ağaclar yarpaqlarını tökür, heyvanlar yuxuya gedir, gün işığı azalır, hava soyuyur. Biz isə bu dəyişikliklərin içində yaşasaq da, özümüzü onlardan ayrı sanırıq. Halbuki mövsümlər təkcə təqvimdə deyil, qanımızda, ruhumuzda, hormonlarımızda dəyişiklik yaradır.
Bu məqalədə, payız depressiyasından yaz həyəcanına, yay yorğunluğundan qış yuxusuna qədər bədənin və ruhun mövsümə uyğun dəyişmə mexanizmlərini araşdıracağıq.
I FƏSİL: Günəş Çəkiləndə – Payızda Dəyişən Ruh Halı
“Seasonal Affective Disorder” (SAD) nədir?
Bu termin – mövsümi depressiyanın elmi adıdır. Ən çox payız və qış aylarında müşahidə olunur.
Əlamətlər:
-
Yorğunluq
-
Səhərlər oyanmaqda çətinlik
-
Karbohidrat istəyinin artması
-
Əhvalın düşməsi
-
Motivasiya itkisi
Niyə baş verir?
-
Günəş işığının azalması ilə melatonin artır (yuxulu hal), serotonin azalır (depressiv hal)
-
Daxili bioloji saat pozulur
-
D vitamini çatışmazlığı yaranır
II FƏSİL: Qışda Yavaşlayan Fizyologiya
Bədənin bioloji ritmi necə dəyişir?
-
Metabolizm yavaşlayır
-
Qan təzyiqi artmağa meyllidir
-
Əllərdə və ayaqlarda soyuqluq
-
İmmunitet zəifləyir
-
Hərəkət istəyi azalır
Qış nəyi tələb edir?
-
Daha çox istirahət
-
İlıq qidalar
-
Daxilə yönəlmək
-
Ruhu bəsləmək (musiqi, kitab, meditasiya)
Amma…
Bədən yuxuya getmək istəsə də, biz özümüzü məcbur edirik – eyni məhsuldarlıq, eyni enerji, eyni sosiallıq. Bu isə gizli psixofiziki tükənməyə gətirib çıxarır.
III FƏSİL: Yaz – Canlanma ilə Baş Gicəllənməsi Arasında
Yaz gələndə bədən bir anda “oyanmaz”. Canlanma paralel olaraq daxili qarışıqlıq da gətirə bilər.
Yaz sindromu:
-
Gərginlik
-
Diqqət dağınıqlığı
-
Qan təzyiqi dəyişkənliyi
-
Hormonal dəyişikliklər
-
İştah dəyişməsi
Niyə belə olur?
Çünki bədən bir anda gündüzlərin uzanmasına, işığın artmasına, təbiətin sürətinə uyğunlaşa bilmir.
IV FƏSİL: Yayın Əsrarəngiz Yorğunluğu
Yay – günəş, dəniz, enerji... Amma bəzi insanlar üçün yay tükənmənin başqa formasına çevrilir.
Yayda müşahidə edilən hallar:
-
Qan təzyiqinin düşməsi → halsızlıq
-
Həddindən artıq tərləmə
-
Mineral itkisi
-
Günəşə qarşı dözümsüzlük
-
Əsəbilik, yorğunluq
Elektro-lit disbalansı
-
Bədənin natrium, kalium, maqnezium balansı pozulur
-
Tərlə bərabər sinir sistemimiz də zəifləyir
V FƏSİL: Mövsümə Uyğun Qidalanma və Hərəkət
Payız və qış:
-
İsti, bürkü qidalar: zəncəfil, darçın, sarımsaq
-
C vitamini və D vitamini artırılmalıdır
-
Gündəlik yüngül hərəkət vacibdir
Yaz və yay:
-
Sulu meyvələr: qarpız, xiyar, naringi
-
Maqnezium və B qrupu vitaminlər
-
Erkən səhər və ya axşam saatlarında yürüş
VI FƏSİL: Bədənin Bioloji Saatı (Circadian Rhythm)
Bioloji ritm – yəni gündüz-gecə dövranı ilə uyğun hormon axını:
-
Melatonin: qaranlıqda artır → yuxu
-
Serotonin: işıqda artır → əhval
-
Kortizol: səhərlər artır → enerji
-
Leptin/Grelin: işıq azaldıqda yemək istəyi artar Mövsüm bu axını pozursa?
— yuxusuzluq
— aclıq siqnallarında pozulma
— əhvalın düşməsi
— enerji azalması
VII FƏSİL: Emosional Mövsüm – Qəlbin Hava Proqnozu
Biz bəzən özümüzü günəşli bir gündə qaranlıqda hiss edirik. Hava gözəldir, amma ruh yox. Mövsümi emosiyalar keçmişlə də əlaqəlidir:
-
Payız — ayrılıq, nostalji, sonluq
-
Qış — tək qalmaq, daxilinə qapanmaq
-
Yaz — həyəcan, dəyişiklik qorxusu
-
Yay — özünü ifadə etmə, çılğınlıq, sosial təzyiq
Simvolik baxış:
Hər mövsüm bir emosiyanın yaddaşıdır.
Bədən dəyişir, ruh isə o dəyişikliklərə uyğunlaşmağa çalışır.
VIII FƏSİL: Mövsümi Ruh Pozuntuları ilə Mübarizə Yolları
Təbii çevrimə uyğun yaşamaq:
-
Gecə daha tez yatmaq (xüsusilə qışda)
-
Günəş işığından maksimum istifadə
-
Hər gün açıq havada 20 dəqiqə
-
Mövsümə uyğun qidalanma və geyim
-
“Qış məhsuldarlığı” təzyiqindən uzaq durmaq
Yüngül bitki çayları:
-
Melisa → sakitləşdirir
-
Sarıkök → iltihab əleyhinə
-
Çobanyastığı → rahatladır
NƏTİCƏ: Bədən Mövsümə Tabedir, Ruhla Birlikdə
Bəzən bədən yorğun, ruh kədərli, amma sən təzyiq altında özünü “aktiv” hiss etdirməyə çalışırsan. Amma təbiət dəyişir və sən onunla dəyişməyə icazə verməlisən.
Əgər yarpaq tökən ağaca “niyə çiçəkləmirsən?” demiriksə, öz ruhumuza da “niyə həmişə motivasiyalı deyilsən?” deməməliyik.
ƏLAVƏ: Ruhun Mövsümə Uyğunluğunu Qəbul Et
Bəzən ruhun da payıza ehtiyacı var.
Sakitliyə, yavaşlığa, geri çəkilməyə.
Çünki bədən qış yuxusuna getməsə də, ruh istirahət istəyir.
Sən də öz mövsümünü yaşa.
Çünki sən də təbiətin bir hissəsisən.