— Adını bildiyimiz, amma hekayəsini tanımadığımız şəxsiyyətlər
GİRİŞ: Ad Yalnız Söz Deyil, Tarixdir
Bəzən bir ad eşidirik — tanış gəlir. Tarix kitablarında, qəzetlərdə, sinif lövhələrində və ya sosial mediada qarşılaşırıq. Amma o adın arxasında dayanan insanı tanımırıq. Onun yaşadığı acını, verdiyi qərarı, etdiyi fədakarlığı, bəzən də heç kimin görmədiyi savaşlarını bilmirik. Çünki adlar bəzən çox sadə səslənsə də, onların altında bir əsrlik həyat yatır.
Bu yazı, adlardan aralanıb həqiqi insanlara, onların keçdiyi yollara, böyük tarixlərə səbəb olan kiçik qərarlara işıq salır.
I FƏSİL: Tarixin Lövhəsindəki Adlar, Amma Tanımadığımız Ruhlar
1. Alfred Nobel – Partlayışın ixtirası, vicdanın səssiz hayqırtısı
Adını eşidəndə ağla ilk gələn Nobel mükafatıdır. Amma onun hekayəsi faciəli şəkildə başlayır. Dinamiti ixtira etdikdən sonra qardaşı öldü, qəzetlər səhvən onun ölüm xəbərini yaydı: “Ölüm taciri öldü.” O, həyəcanlandı — beləmi xatırlanacaqdı? Bu səbəblə sərvətini elmin, sülhün, ədəbiyyatın inkişafına sərf etdi. Bu ad — bir pişmanlığın düzəlişidir.
2. Anton Pavloviç Çexov – Qısa hekayənin nəhəngi, uzun əzabın daşıyıcısı
Adını “Çexov – yazıçı” olaraq tanıyırıq. Amma o, həm də həkim idi. Vəfat edən qardaşının xəstəliyi onu yazmağa vadar etdi. O, yumorla yazırdı, amma içində sərt tənhalıq vardı. Onun “Çayka”, “İvanov”, “Vanya dayı” kimi əsərləri gülüşün arxasındakı boğulmanı göstərir. Ad sadədir, amma onun altında incə düşüncə, güclü müşahidə yatır.
II FƏSİL: Qəhrəman Adlar, Lakin İnsani Yüklərlə
3. Jeanne d’Arc – Tarixdə “müqəddəs”, gerçəkdə yanmış bir gənc
“Orlean qızılgülü” kimi tanınan Jeanne, Fransa üçün savaşdı. Tanrı ilə danışdığını iddia etdi. Onu lider etdilər, sonra tərk etdilər. 19 yaşında diri-diri yandırdılar. İllər sonra isə müqəddəs elan etdilər. Onun adı zəfərdir, amma hekayəsi xainlik, inam və faciə ilə doludur.
4. Əli bəy Hüseynzadə – “Türk ol, müsəlman ol, müasir ol” deyən ziyalı
Adı tez-tez anılır, amma arxasındakı möhtəşəm həyat az tanınır. Şair, alim, rəssam, həkim, filosof, siyasi ideoloq. Azərbaycançılıq ideyasını formalaşdıranlardan biridir. Lakin çoxları onu yalnız bayrağın dizaynı ilə xatırlayır. Onun həyatında isə bir xalqın özünü tapma mübarizəsi vardı.
III FƏSİL: Elm və Zəka Arxasında Qırılmış Ruhlar
5. Alan Turing – Kompüterin atası, susdurulmuş dahilik
Turing, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı nasistlərin kodunu qıraraq milyonlarla insanın həyatını xilas etdi. Amma homoseksual olduğu üçün təqib edildi, məcburi hormon müalicəsinə göndərildi. Özünə qəsd etdi. İndi adını kompüterlər, filmlər, mükafatlar daşıyır. Amma o ad — həm qəhrəman, həm də qurban adıdır.
6. Hypatia – İlk qadın riyaziyyatçılardan biri, qədim dünyanın feminist siması
İsgəndəriyyədə qadın olaraq elmlə məşğul olmaq, kişi alimləri ilə müzakirələr aparmaq — bu, dövrün kontekstində mümkün olmayan bir möcüzə idi. Lakin fanatizmin qurbanı oldu. Onun adı indi “intellektin qurbanı” kimi yaşayır.
IV FƏSİL: Ədəbiyyatın Sadə İmzaları, Dərin Əbədi Yaddaşlar
7. Əhməd Arif – Bir sevginin, bir xalqın şairi
“Hasretinden prangalar eskittim” misrası ilə tanınır. Amma onun həyatı daim həbs, sürgün, yoxsulluqla keçib. Şair idi, amma həm də mübariz, həm də sevgidən yanıb tüstülənən bir insan. Onun adı misra kimi qısa, amma içində bir xalqın həsrəti yatır.
8. Məmməd Araz – Dağların səsi, millətin vicdanı
Adı deyildikdə “Azərbaycan” şeiri yadımıza düşür. Amma onun içində bir şairin susan cəhdi, fırtınalı ruhu vardı. Məmməd Araz bir dağ kimi yazırdı — bəzən sakit, bəzən gurultulu. O, sevgi, vətən və tale şairi idi. Adı millidir, amma hekayəsi ümumbəşəridir.
V FƏSİL: Sadə Adların Bütün İnsanlığa Toxunduğu Anlar
9. Sadako Sasaki – Kağız durnalarla sülh diləyən uşaq
Xirosima bombardmanından sonra leykoz xəstəliyinə tutuldu. İnanca görə min kağız durna qatlayan insanın arzusu gerçəkləşərdi. Sadako 644 durna qatlaya bildi. Vəfatından sonra sinif yoldaşları onun yerinə minə tamamladı. Onun adı indi sülhün simvoludur. Çoxları onu tanımır, amma hər durna onun adını daşıyır.
10. Səlcuq Bayraktar – Texnologiyada müasir türk ruhu
Bu ad artıq texnologiyanın, vətən sevgisinin və yeni ruhlu gəncliyin simvoludur. Lakin onun hekayəsi təkcə PUA (pilotsuz uçuş aparatları) ilə bağlı deyil. O, təkbaşına deyil, komandası ilə, düşüncəsi ilə, məzun olduğu məktəblərin aurası ilə, öz dəyərlərinə sadiqliyi ilə bu ada həyat verdi. Onun adı gələcək yönlüdür, amma kökü keçmişə söykənir.
NƏTİCƏ: Adlar Yaddan Çıxa Bilər, Amma Hekayələr Yaşayır
Bəlkə biz o adları məktəbdə öyrəndik, bəzilərini eşitdik, bəzilərini filmlərdə gördük. Amma onların arxasında dayanan insanları — onların ağrısını, gülüşünü, tənhalığını, fədakarlığını tanımadıq. Bu yazı göstərir ki, hər bir adın altında bir dünya yatır.
Adın böyüklüyü səslənişində deyil, onun arxasında dayanan hekayədədir. Bəzən həmin adlar qızıl hərflərlə yazılmasa da, bir millətin, bəşəriyyətin taleyini dəyişir.
Əlavə: Sənin Adın Nə Anlatacaq?
Bu gün sən də bir ad daşıyırsan. Bəlkə çox tanınmırsan, bəlkə heç kim hələ hekayəni bilmir. Amma bəlkə sənin bir fikrin, bir addımın, bir imzan tarix yazacaq. Çünki tarix çox vaxt səsli adlardan yox, səssiz hekayələrdən ibarətdir.
Adın yox, iz qoy.