I. GİRİŞ: PSİXOLOGİYA ELMİ NƏDİR?
Psixologiya — insanın və heyvanın davranışlarını, emosiyalarını, düşüncə tərzini və onların altında yatan səbəbləri öyrənən elmdir. Bu sahə zamanla fəlsəfədən ayrılaraq müstəqil bir elm sahəsi kimi formalaşmış və müxtəlif nəzəri cərəyanlar vasitəsilə inkişaf etmişdir. Bu inkişafda bir çox böyük şəxsiyyətlərin — “psixologiyanın baniləri”nin əvəzsiz rolu olmuşdur.
Bu məqalədə psixologiya elminin təməllərini qoyan, onu fəlsəfi spekulyasiyalardan elmi metodologiyaya daşıyan və müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf etdirən banilər haqqında geniş məlumat verəcəyik.
II. PSİXOLOGİYANIN TARİXİ KÖKLƏRİ
1. Qədim Yunanıstan: Fəlsəfi Əsası
-
Sokrat, Platon və Aristotel – insan ruhunun mahiyyəti, zehnin fəaliyyəti və əxlaqi psixologiya anlayışlarını müzakirə etmişlər.
-
Platon ruhu üç hissəyə ayırırdı: rasional, iradə və arzular.
-
Aristotel isə duyğu, yaddaş və idrakı bir sistem kimi izah etməyə çalışırdı.
2. İslam Dünyasında Psixoloji Fikirlər
-
İbn Sina (Avicenna) və Əl-Farabi kimi filosoflar insan ruhunun strukturu və davranışları barədə əsərlər yazmışdır.
-
İbn Sina, xüsusilə, psixoloji problemlərin diaqnoz və müalicəsi ilə bağlı qeydlər etmişdi.
III. PSİXOLOGİYANIN MÜSTƏQİL ELM KİMİ FORMALAŞMASI
1. VİLHELM VUNT (Wilhelm Wundt) – ELMİ PSİXOLOGİYANIN ATASI
-
Leipzig Universitetində 1879-cu ildə ilk psixologiya laboratoriyasını yaratdı.
-
Psixologiyanı fəlsəfədən ayırdı və eksperimental metodları tətbiq etdi.
-
Introspeksiya metodunu əsas götürürdü: fərdin öz düşüncə və duyğularını müşahidə etməsi.
2. VİLLYAM CEYMS (William James) – FUNKSİONALİZMİN BANİSİ
-
“The Principles of Psychology” (1890) əsəri ilə psixologiyada dönüş yaratdı.
-
Zehnin funksiyalarını araşdırırdı — fərd ətraf mühitə necə uyğunlaşır?
-
Pragmatizm fəlsəfəsi ilə əlaqəli idi.
IV. BÖYÜK PSİXİ ANALİTİKLƏR: ZEYNİN DƏRİNLİKLƏRİNƏ SƏYAHƏT
1. ZİQMUND FREYD (Sigmund Freud) – PSİXOANALİZİN BANİSİ
-
Şüuraltı, id, ego, super ego anlayışlarını təqdim etdi.
-
Oedip kompleksi, sublimasiya, müdafiə mexanizmləri kimi anlayışlarla psixoseksual inkişaf nəzəriyyəsini formalaşdırdı.
-
Tənqidlərə baxmayaraq, psixoterapiyanın əsaslarını qoydu.
2. KARL YUNQ (Carl Jung) – ANALİTİK PSİXOLOGİYANIN YARADICISI
-
Kollektiv şüuraltı və arketiplər anlayışlarını gətirdi.
-
İnsan şəxsiyyətinin fərqli yönlərini (persona, kölgə, anima, animus) tədqiq etdi.
-
Din və mifologiyanın psixoloji şərhlərini verdi.
3. ALFRED ADLER – FƏRDİ PSİXOLOGİYANIN BANİSİ
-
İnsan davranışlarını sosial mühitə uyğunlaşma və natamamlıq kompleksi ilə izah etdi.
-
“Üstünlük cəhdi” anlayışını irəli sürdü.
V. DAVRANIŞÇILAR – GÖRÜNƏNİ ÖYRƏNƏN ELM
1. DŽON B. VOTSON (John B. Watson) – BEHAVİORİZMİN ATASI
-
Psixologiyanı yalnız müşahidə olunan davranışlarla məhdudlaşdırmağı təklif etdi.
-
“Uşaqları istədiyim şəxsiyyətə çevirə bilərəm” iddiası məşhurdur.
2. B. F. SKINNER – OPERANT ŞƏRTLƏNMƏNİN TƏRƏFDAŞI
-
“Skinner qutusu” təcrübələri ilə davranışın nəticəyə bağlı olduğunu göstərdi.
-
Mükafat və cəzanın davranışa təsirini vurğuladı.
VI. HUMANİSTİK PSİXOLOGİYANIN QURUCULARI
1. KARL RODJERS – “MƏN” NƏZƏRİYYƏSİ VƏ EMPATİ
-
Müştəri mərkəzli terapiya sistemini qurdu.
-
Şəxsi inkişaf, empatik dinləmə, şəxsiyyətin özü ilə uyğunlaşması prinsipini əsas aldı.
2. ABRAHAM MASLOW – EHTİYACLAR PİRAMİDASI
-
İnsanın motivasiyasını ehtiyacların iyerarxiyası ilə izah etdi.
-
Ən yüksək səviyyədə “özünü reallaşdırma” dayanır.
VII. KOGNİTİV İNQİLAB – ZEYNİN MEXANİZMİNƏ KEÇİD
1. JEAN PIAGET – KOQNİTİV İNKİŞAF NƏZƏRİYYƏSİ
-
Uşaqların idrak inkişafının mərhələli modelini qurdu (sensorimotor, preoperativ, konkret, formal mərhələlər).
-
Təlim və öyrənmənin mərhələli şəkildə baş verdiyini sübut etdi.
2. AARON BECK – KOQNİTİV TERAPİYANIN YARADICISI
-
Depressiyanı mənfi düşüncə şablonları ilə əlaqələndirdi.
-
Koqnitiv-davranış terapiyasının (CBT) əsaslarını formalaşdırdı.
3. ALBERT ELLIS – RATSİONAL-EMOSİONAL DAVRANIŞ TERAPİYASI
-
İnsan duyğularının səbəbi düşüncələrdədir — yanlış inanclar düzəldilə bilər.
-
ABC modeli: A – hadisə, B – inanc, C – nəticə.
VIII. MÜASİR PSİXOLOGİYANIN SƏRTLƏRİ
1. MARTİN SELİGMAN – POZİTİV PSİXOLOGİYANIN BANİSİ
-
İnsan rifahı, sevinc, mənəvi güc və anlam axtarışına fokuslandı.
-
PERMA modeli: Positive Emotion, Engagement, Relationships, Meaning, Accomplishment.
2. DANIEL KAHNEMAN – İDRAKİ QƏRARLAR VƏ PSİXOLOGİYA
-
Nobel mükafatçısı. İnsanların rasionallıqdan necə kənar qərarlar verdiyini göstərdi.
-
“Thinking, Fast and Slow” – iki sistemli düşüncə nəzəriyyəsi: sürətli (emosional) və yavaş (analitik).
IX. QADIN BANİLƏR: GÖRÜNMƏYƏN İZLƏR
1. MARY WHITON CALKINS
-
Harvard Universitetində oxumasına baxmayaraq, qadın olduğu üçün diplom ala bilmədi.
-
İlk qadın APA prezidenti.
2. MARGARET FLOY WASHBURN
-
İlk qadın psixologiya doktorudur.
-
Davranışçılıqla əlaqəli mühüm təcrübələr aparmışdır.
3. ANNA FREUD
-
Freydin qızı. Uşaq psixoanalizi sahəsində əsas fiqur.
X. PSİXOLOGİYA NƏYƏ ÇEVRİLDİ? – MODERN İSTİQAMƏTLƏR
-
Neyropsixologiya
-
Sosial psixologiya
-
Tətbiqi psixologiya
-
İdman, hüquq, iş və təhsil psixologiyası
-
Süni intellekt və psixologiya kəsişməsindəki araşdırmalar
XI. NƏTİCƏ: BANİLƏRİN İRƏSİNDƏ GEDƏN BİR ELM
Psixologiyanın inkişafında adı keçən hər bir şəxs bu elmin bir istiqamətinə işıq tutmuş, yeni qapılar açmışdır. Onların fərqli yanaşmaları, nəzəri və eksperimental yanaşmaları sayəsində psixologiya həm elmi, həm də praktik sahədə geniş istifadə edilən bir disiplinə çevrilmişdir. Onların qoyduğu təməllər üzərində bu gün minlərlə tədqiqat aparılır, milyonlarla insana yardım olunur.
SİZ NECƏ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ?
-
Sizcə psixologiya ən çox hansı sahədə insan həyatını dəyişdirir?
-
Freydin nəzəriyyələrini bugünkü dövrdə nə qədər aktual hesab edirsiniz?
-
Psixologiyada hansı baninin fikirləri sizə daha yaxın gəlir? Niyə?
-
Sizcə gələcəyin psixologiyası daha çox neyrobiologiya iləmi, yoxsa süni intellektləmi inkişaf edəcək?
Fikirlərinizi bizimlə bölüşün!
Şərhlərdə öz düşüncələrinizi yazın — hansı psixoloqun nəzəriyyəsi sizi daha çox düşündürdü?