Səs Faktları
Səs insan həyatının ayrılmaz hissəsidir. Gündəlik eşitdiyimiz hər bir səslə, əslində, titrəmələrin hava və digər mühitlərdə yayılmasının nəticəsi ilə qarşılaşırıq. Bu bölmədə səsin yaranması, yayılması və qəbul edilməsinə dair maraqlı elmi faktlarla tanış olun.
-
Səs titrəmələrdən yaranır. Titrəmələr hava, su və bəzən bərk cisimlər vasitəsilə dalğalar şəklində yayılır. Bu dalğalar qulağımıza çataraq eşitmə prosesini mümkün edir.
-
Qulaqlarımız titrəmələri qəbul edir. Eşitdiyimiz səslər qulaq pərdəsindəki mikroskopik titrəmələrin beynə ötürülməsi nəticəsində yaranır.
-
Köpəklər insanlardan daha geniş tezlik aralığında eşidirlər. Onlar bizim eşitmədiyimiz yüksək tezlikli səsləri qavraya bilir.
-
Heyvanlar səsi təhlükəni hiss etmək üçün istifadə edirlər. Bir çox növ səs dalğalarının dəyişməsindən təhlükənin yaxınlaşdığını müəyyən edə bilir.
-
Səs boşluq vasitəsilə yayıla bilmir. Çünki səsin yayılması üçün maddə (hava, su və ya bərk mühit) lazımdır.
-
Səsin sürəti saatda təxminən 1230 kilometr (767 mil) təşkil edir. Bu sürət hava temperaturu və sıxlığından asılı olaraq dəyişir.
-
Qamçı səsi səs sürətinin pozulması nəticəsində yaranır. Qamçının ucu o qədər sürətlə hərəkət edir ki, havada kiçik bir səs partlayışı (mini sonic boom) əmələ gətirir.
-
Səs suda havadan təxminən dörd dəfə daha sürətlə yayılır. Bunun səbəbi suyun sıxlığının daha yüksək olmasıdır.
-
Səs dalğalarının öyrənilməsi “akustika” adlanır. Akustika musiqidən tutmuş memarlığa qədər bir çox sahədə tətbiq olunur.
-
Musiqi, səslərin harmonik və mənalı düzülüşüdür. Akustik baxımdan musiqi xoş səslərin tənzimlənmiş forması kimi dəyərləndirilir.
-
İldırım səsi (göy gurultusu) ildırım çaxarkən havanın çox qızması və ani genişlənməsi nəticəsində yaranır. Bu genişlənmə səs dalğası yaradır.
Qida Faktları
Qida yalnız enerji mənbəyi deyil, həm də mədəniyyət, tarix və bioloji müxtəlifliyin güzgüsüdür. Aşağıdakı faktlar vasitəsilə qida dünyasının maraqlı tərəflərini kəşf edin.
-
McDonald's fast food şəbəkəsində dünyada 1,5 milyondan çox insan çalışır — bu, onu dünyanın ən böyük işəgötürənlərindən birinə çevirir.
-
Hər mədəniyyətin öz mətbəxi var. Qida vərdişləri sosial, dini, iqtisadi və ekoloji amillərdən, həmçinin məhsulların mövcudluğundan asılı olaraq formalaşır.
-
Məşhur milli yeməklər: Yaxın Şərqdə humus, ABŞ-da alma piroqu, Yaponiyada suşi (xam balıq), Fransada pendir, İngiltərədə qovurma ət və tərəvəz, Hindistanda köri, Meksikada isə tortilla geniş yayılıb.
-
İnsanlar təxminən 2000 müxtəlif bitki növündən qida kimi istifadə edirlər.
-
Məşhur tərəvəzlər: kahı, yerkökü, qulançar, gül kələm, brokkoli, ispanaq, kartof və soğan.
-
Şirin kartof (batat) kök bitkisidir, lakin adi kartofla botaniki baxımdan yaxın əlaqəsi yoxdur.
-
Soğan doğrayarkən gözlərin yaşarması, sin-propanetial-S-oksid adlı qazın gözlə təmasda olmasından qaynaqlanır.
-
Balqabaq toxumlu olduğuna görə botanik cəhətdən meyvə hesab olunur, baxmayaraq ki, mətbəxdə tərəvəz kimi istifadə edilir.
-
Çin ildə 10 milyon tondan çox sarımsaq istehsal etməklə dünyanın 75%-lik bazar payına sahibdir.
-
Məşhur meyvələr: alma, portağal, armud, çiyələk, şaftalı, banan, ərik və üzüm.
-
Çiyələk əslində giləmeyvə deyil. Onun toxumları meyvənin səthində yerləşdiyi üçün botaniki baxımdan “köməkçi meyvə” sayılır.
-
Orta ölçülü bir alma təxminən 130 kalori saxlayır.
-
Hindistan 2007-ci ildə 22 milyon tonla dünyanın ən böyük banan istehsalçısı olub.
-
İnsanlar qidanı müxtəlif yollarla əldə edirlər: əkinçilik, ovçuluq, balıqçılıq və bağçılıq.
-
Ət məhsulları əsasən toyuq, inək, qoyun və donuz kimi heyvanlardan alınır.
-
Heyvani mənşəli digər qidalar — süd, yumurta və baldır.
-
İnsanlar omnivordur, yəni həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidalar yeyirlər. Lakin ət və balıqdan imtina edənlər vegeterian, heyvani məhsullardan tamamilə uzaq duranlar isə vegan adlanır.
-
Qida yalnız bitki və heyvandan deyil, fermentləşdirilmiş məhsullardan və göbələklərdən də əldə edilir (məsələn, maya, yerdombalanı, şampinyon).
-
Pişirmə (bişirmə) prosesi, qidanın kimyəvi tərkibini və dadını dəyişdirən istilik tətbiqidir.
-
Ən çox istifadə olunan mətbəx avadanlıqları: soba, mikrodalğalı soba, qızartma tavası, qril və qazanlardır.
-
Yayğın bişirmə üsulları: qaynatma, buxarda bişirmə, sobada bişirmə, qızartma və dərin yağda qızartmadır.
-
Qida təhlükəsizliyi mühümdür. Hər il dünyada təxminən 70 milyon insan qida zəhərlənməsindən əziyyət çəkir, onlardan 7 milyonu həyatını itirir.
-
Qida alerjisi uşaqların təxminən 8%-ində, böyüklərin isə 2%-ində müşahidə olunur. Ən çox rast gəlinən allergenlər — fıstıq, qlüten və dəniz məhsullarıdır.
Nəticə
Səs və qida — həyatın həm bioloji, həm də mədəni yönlərini birləşdirən iki təməl hadisədir. Səs bizə ətraf mühiti “eşitməyə” kömək edirsə, qida bizi həm maddi, həm də mənəvi baxımdan yaşadır. Hər ikisinin sirrini öyrənmək, dünyanı daha dərindən dərk etməyin açarıdır.